Qu'èi lejut que i a quauques setmanas un deus prumèrs romans ("conte filosofic" segon l'autor) de Robèrt Lafònt, un de'us qui estón reeditats, dens la colleccion "A Tots", en ua tèra de cubèrta blua: "Tè tu tè ieu". Quin Lafònt e sap serví's deus sons talents de contaire entà'ns gahar dens lo raconte a las prumèras linhas, envescar-ns'i, e fin finala obligà'ns a'u seguir dinc a la fin!

Qu'ei lo raconte per un lingüista de l'Universitat de Montpelhièr -quauqu'un qui's sembla, lhèu, a l'autor?- d'uas vacanças passadas au Grau, e tot que i ei, la horrèra vienuda de França deu nòrd, d'Alemanha e d'alhors, lo campatge dab los vesins de tenda o de caravana e l'espèra entà passar a la docha la pelada, las discotècas, l'amor... Que m'a brombat de las meas vacanças d'antan, de quan lo pair, CRS, animava l'estiu un CLJ (Centre de lesers entaus joens) a Hòssagòrt. Dab lo temps, qu'avoi enveja de vacanças mei luenhècas e mei culturaus, mes aqueras setmanas de bòrd de mar on arren ne hè compte sonque estene's suu sable e vàder morets, har a la petanca, e dançar... que son pausas agradivas deu charmatòri secret de l'arren•har complet.

Lo roman aqueste que compta "l'extraordinària aventura" viscuda per dus òmis qui possedeishen ua dròga capabla de penetrar dens la consciéncia autrei. Qu'ei deus libes qui'vs poderetz har seguir tà la pelada e léger en v'avisant que non s'i empeguen pas tròp de grans de sable, com un gran roman policièr o de sciéncia-ficcion. Dab ua resèrva totun: las justificacions teoricas de l'enterpresa, basadas d'un costat sus la lingüistica e los recèrcs deu noste lingüista, de l'aute sus la psicanalisi qui ei la partida deu son companh d'aventura, que son complicadas, de mau seguir, lhèu fantasiosas? (que m'ac demandi) e subertot qu'apesanteishen lo raconte, tan brivent la rèsta deu temps. Que son de dòu har, aqueras intrusions "intellectualistas" qui ns'empachan de léger "Tè tu tè ieu" d'ua alet.

Exceptat aquò, l'òbra qu'a totas las caracteristicas d'ua literatura "populara", au sens mei noble deu tèrmi, dab ua lenga simpla mes natra au servici d'ua intriga plan demiada.

Que guardarèi en cap un personatge de "Tè tu tè ieu", qu'ei la misteriosa "filha de Singapor" -un magazin de lilòis exotics- qui envesca los passatjants per la soa sola preséncia. Qu'ei a l'arrèrplan de tot, e com tiravi de cap tà la fin que cranhí que l'autor e l'avosse desbrombada, e clavèsse lo libe shens la nse hicar un darrèr còp davant los uelhs. Mes Lafònt ne ns'anava pas quitar atau, shens la har tornar, a la bèra fin, entà'ns díser: "Siáu degun, la filha de Singapor, que lèu partirà d'aicí, e qu'un autre estiu serà sus una autra plaja." Be l'i seguirem dab plaser, com la seguí, probable, lo narrator...

Mei de la mieitat deu roman de lejuda, e impossible de sasir ua entriga, ua direccion.

Que comprenem que "lo Maquinaire", lo personatge principau - narrator ei l'eretèr d'ua grana familha de la Lana, mes ne sabem pas enqüèra on ei lo son eretatge : "Qu'avem vendut lo Barralh", ce disè la terribla frasa deu "Gojat de Noveme", dont aqueste roman e's vòu ua seguida.

Un passatge que balha l'anar deu roman : que n'i a mei de non pas dit que de dit : qu'èm davant un navèth genre de roman, lo "roman allusiu" !

Per exemple, a la p. 70 : "Pus, que parlè de l'aute ivèrn : "Quan t'aví nhacat, sas, a la cueisha, m'avès pas pelat [trucat]... Que sui un can, pas verai ?... Es pas com lo dont [qui] avès coneishut, au Barralh..." Shens saber que Manciet èra omosexuau (e n'ac digó pas jamei), qu'ei impossible de compréner las implicacions de la darrèra frasa. Que las podem devinar, mes entà har la causa mei mauaisidas, a las pp. 60-63 qu'avem ua scèna dab ua Madelena dont se pòt pensar qu'ei ua scèna d'amor. La Madelena qu'a totun ua desencusa entà anar véder lo Maquinaire, qu'a quauquarren a'u díser : "De çò que m'èra vienuda previéner ?" Dotze paginas mei endavant, n'ac sabem pas enqüèra. D'aulhors, ne s'i parla pas mei de la Madelena, e tau com ei l'anar deu roman que'ns demandam se n'enteneram enqüèra a parlar.

Se's pòt devinar la luta ideologica deu moment istoric (lo combat enter "rois" e conservators catolics), d'autas allusions istorics que pòden estar pesugas : "soldats senegalés dab la chechià" (que son de fèit soldats senegalés qui estón enviat tà las Lanas entà reprimir las revòltas de mieitadèrs) o "curès qui refusan de sacrar" (compréner : "de jurar". E ací qu'èm renviats en ua frasa a la Revolucion francesa : que s'ageish deus "prêtres réfractaires" qui passavan tà 'Spanha. Com "sacrar" dab lo sens de "jurar" n'ei pas suu Palay, qui ac pòt devinar ?).

E puish que i a allusions au monde de la Lana, a las lors istoèras, aus secrets de familhas. Tandas allusions qui lo legedor mei planvolent (per'mor que voi totun créder que planvolent, que'n soi) e feneish descoratjat. Qu'aurà lejut "La pluja", qu'aurà comprés lo sens d'un 80 % deus mots, mes pas lo sens deu roman...

 Joan BODON, Lo Libre de Catòia, Edicions del Roergue. 1^èra edicion 1966.

 

« Catòia » qu’ei lo chafre collectiu de la familha d’Amanç Codomièr, lo narrator deu roman. Aquera familha paisana, espudida per la comunitat vilatgesa[i], que viu isolada e quasi en autarcia. La lor diferéncia ? Que son membres de la Glèisa Petita, e que son los sons darrèrs membres en Roergue.

 

L’autor que ns’explica quin aquera Glèisa Petita e tira las soas originas de la Revolucion francesa, de quan ua partida deus prèstes e refusèn la navèra organizacion de la Glèisa hicada en plaça per l’Amassada constituenta, e lo jurament de leiautat a la Constitucion : los prèstes refractaris. Quan lo papa e Napoleon e signèn lo Concordat de 1801, que refusèn tanben de jurar de defénder l’ordi napoleonian e de har partida de la navèra Glèisa de França, qui n’intègra pas dens la soa ierarquia los avesques qui avèn refusat la Constitucion civila deu Clergat. En Roergue, qu’aperavan los membres de la Glèisa Petita los Enfarinats, en per’mor de la lor costuma de’s podrar lo peu de haria a la manièra de l’Ancian Regime.

 

Los Enfarinats qu’èran uns 6 500 au començament deu XIX^au sègle. Lo roman de Bodon que’s situa dens las annadas 20 e 30 deu sègle passat[ii] : los avesques de la Glèisa Petita que hèn topins despuish pausa, e n’avèn pas ordonat prèstes navèths. Los fidèus de la Glèisa Petita, privats de clergat, qu’an hèit sosmission a Roma. Sola que demora en Roergue la familha Codomièr, dont lo pairbon ei un Enfarinat intransigent, totun com la soa hilha Trogecia, la tanta d’Amanç.

 

Entà qui coneish l’òbra de Bodon, lo prumèr reflèxe qu’ei de véder en la destinada de la Petita Glèisa lo hat de la nacion occitana. Totun, aquesta grasilha de lectura qu’ei insufisenta. La lenga d’Òc qu’ei presenta de l’un cap a l’aute de l’òbra, e lo son recul en nat moment evocat : arren qui’s posca comparar dab Lo Libre dels Grands Jorns, publicat dus ans abans. Vertat que quan Amanç lo roergat encontra Fernanda l’armanhaquesa, ne compren pas lo son gascon, en tot remarcant : « Coneissiái coma nòstra, pr’aquò, la musica de la sia paraula ». E qu’ei en francés qui devisaràn.

 

Mes Lo Libre de Catòia qu’ei prumèr lo raconte de la desanada d’ua familha (lo pair d’Amanç botat en preson, la tanta Trogecia vaduda hòla e embarrada a l’espitau…), e d’ua familha excludida. Qu’ei la mauparada d’ua temptativa de víver hòra deu monde, dens l’isolament, entà mantiéner credéncias, rites e costumas qui lo monde ne vòu pas mei conéisher. Ací enqüèra, que i a un rapòrt evident dab l’Occitania : qu’ei un reclam deu projècte mauescadut deu sapient hòu de La Santa Estela del Centenari, qu’ei un aute escantilh deu comparèr qui Bodon e hasè, dens la soa correspondéncia dab Molin, enter l’arreviscolada occitana contemporanèa e los revivals religiós. Atau, los Testimònis de Jehovah e lo Crist de Montfavet dens La Santa Estela, la Glèisa Petita dens Catòia, que son tres sèctas/religions minoritàrias causidas entà illustrar aquera opinion de l’autor.

 

D’auta part, aqueste libe, au delà deu raconte de la desanada d’ua familha, qu’ei lo de l’enfança e de la joenessa d’Amanç[iii]. D’aviada, lo narrator qu’anóncia que va har lo prosei d’un « exiliat interior » de la societat : « Jamai soi pas estat coma los autres. Jamai. Perque soi Catòia. E perque soi Enfarinat » Que viu dens ua maison shens electricitat, n’a pas contactes dab lo monde exterior, ne sap pas har bicicleta. Ne gausarà pas dar un torn per Tolosa, de paur de’s pèrder (au sens pròpi o figurat ?)[iv], per aquò que s’i perderà… la virginitat dont n’a pas volut har present a Fernanda, dens ua scèna sus la cantèra d’un arriu[v] qui bromba inevitablament, dens los quites mots, la famosa scèna deu desvelh, dens La Santa Estela, enter Ambròsi e Joseta[vi].

Qu’ei l’aspècte autobiografic deu roman. Lo chafre « Catòia », derivat deu mot « catòrze » mau prononciat, que hè referéncia au quequejadís de Bodon ; la segonda rason qui hè d’Amanç un excludit que poderé estar, transpausada a Bodon, l’occitanitat. Atau, com dens los sons autes romans, lo hat deu narrator, pòrtaparaula de l’autor, que poderé estar ua metafòra deu hat de la nacion occitana. Aquera metaforizacion de l’Occitania a travèrs un personatge qu’ei l’obsession de Joan Bodon e Lo Libre de Catòia que constituiré un esclairatge, un de mei, pertinent e poderós, d’aquera tematica de l’escrivan de Crespin.

 

 

 

 

Que disèn la revista Reclams arrecadera. Que disèn que la vielha revista deu Felibritge gascon e s’èra tornada ua revista qui publicava batlèu sonque tèxtes en lengadocian e guaire mei de tèxtes en gascon. Lo nombre d’abonats que baishava. Entà miélher har, que i avó l’an passat la supression de tota subvencion a l’associacion qui la hè anar. Que caló pleitejar, escríver, explicar l’importància de la revista aus politics entà obtiéner, fin finala, quauquarren. E adara, lo n° 816-817 deus Reclams que ns’arriba com lo començament de la fin de la crisi pregona qui a coneishut la revista de Palai e Camelat.

Entaus qui’s planhèn que los Reclams ne publiquèssen pas que pòcs de tèxtes en gascon : l’ubertura aus autes parçans, aus autes dialèctes, que la voloi jo, quan èri cap-redactor de la revista, enter 1997 e 2001, e que l’assumeishi. Dab lo temps, aquera ubertura, aquera volontat d’anar contra l’esbrigalhament localista – cada revista qu’auré donc a publicar sonque tèxtes d’autors deu parçan, que caleré deishar la vocacion panoccitana, qui correspond totun a l’unitat de la lenga nosta, e, se n’ei pas enqüèra atau que cau esperar que’n sia lèu, de la literatura occitana, a la sola revista Òc ? -, dab lo temps, aquera volontat que’s tornè ua necessitat : qu’èra vadut impossible de har víver ua revista dab ua sèrva d’abonats limitada a Gasconha. Vertat que tèxtes en gascon, que n’avèm hrèita, mes perqué ? Per’mor que ne’n recebèm pas. La Gasconha qu’a pòcs d’escrivans en occitan au ras d’autas regions, tot prumèr lo Lengadòc e la Provença.

Ne hèi pas mei partida de l’equipa deus Reclams e la laudor qui harèi d’aqueste navèth numèro ne’s pòt donc pas interpretar com un pleitei pro domo. Tot n’ei pas perfèit : lo n° 816-817 qu’ei lo segond numèro de 2010, la revista n’a pas recuperat lo son ritme normau qui ei de quate numèros l’an. Qu’ei totun un vertadèr numèro doble d’un centenat de paginas qui avem en mans. Que s’aubreish per un long estudi de Sèrgi Javaloyès titolat Mites e realitats deu Felibritge bearnés e gascon. Javaloyès que demòstra, dab un hardèu de referéncias, quin la vision de la lenga de casa e de la grafia dens la quau e’s deu escríver ei emposoada per consideracions ideologicas. Lo son punt de partida qu’ei ua comunicacion qui hasó suu diccionari de Lespy en un collòqui qui’s tienó a Auloron que i a com dus ans.

Que segueishen ua tèra de nòvas, de tèxtes en pròsa. Eric Astié que nse’n horneish un e qu’ei gran gai de véder que lo noste companh girondin e calameja a mei anar mei sovent e s’inscriu progressivament dens lo panorama de la literatura gascona (e occitana) de uei lo dia. Miquèu Pujòl, qui n’escriu pas, malaja, qu’a còps sabuts, que’ns liura ua novèla braca, Musicas interioras, on ns’amuisha un còp de mei tota la poténcia deu son talent. Enfin, entau gascon, qu’èi podut enviar aqueste còp aus Reclams sheis novèlas autorn d’un tèma comun (qui n’ei pas indicat dens lo somari) : Espiars de hemnas. Que i trobaratz per exemple lo coquinèr de La bruna de la sembla-terrassa e de La biker blonda, e dus exemples de lolitas qui, qu’ac espèri, e ve’n haràn arríder e ne provocaràn pas lo sarrament de pòts deus moralistas dab los quaus e m’avoi cuentas dens lo passat – en tot cas, que sàpian que se’m cèrcan bregas, que’us saberèi respóner.

Los autes tèxtes que ns’arriban d’autes parçans, en d’autes dialèctes. Un long tèxte de Joan Frederic Brun, Montanhas sus montanhas. Joan Frederic Brun qu’ei adara un collaborator regular deus Reclams e la revista que s’aunora de’u poder comptar dens los qui i calamejan a cada numèro o quasi. N’ei pas gascon ? Foè, se cau espudir un bon escrivan per’mor que n’escriu pas en gascon, qu’ei mèrra xenofobia.

Que legeratz tanben un aute tèxte en lengadocian, de Lilià Dorbel e Pèire Venzac, e, en vivaroaupenc (marcat per error « provençau »), Ninon de Jaume Jaussaud, eth tanben un collaborator regular deus Reclams.

Arron las Nòvas, las Tintas : los poèmas. Eric Astié que’ns liura Pregària e la revista que reedita un poèma d’Andreu Pic, En guèrra. Pic qu’ei un felibre tròp desbrombat, un deus qui caleré reeditar.

Enfin, la Lectura deu n° 816-817 qu’ei signada deu provençau Pèire Pessamessa.

Que harèi ua sola critica : que la navèra equipa n’aja pas mantienut la rubrica Peguessa, on aví ensajat d’introdusir drin de humour gascon dens ua revista qui pòt a moments paréisher tròp seriosa.

Aqueste numèro plen com un ueu, on gascon e autes dialèctes e s’equilibran (mes dinc a quan e calerà justificar qu’ua revista occitana e publique autors de hòra deu parçan on ei publicada ?), que se n’ac vau cent còps d’estar lejut. Que còsta 7 € e que’u cau demandar a In8, camin de Costalèr, 64160 Sèrra Morlaàs, tel. 05 59 12 08 70.

L’abonament a la revista Reclams que còsta 25 €, dab l’adesion a l’associacion. Lo pagament que’s hè per chèc a l’ordi de Reclams, a mandar au Capdau Maurici Romieu, 13, rue du Hameau de la Cavette, 64230 LESCAR.

I avè un còp, una hemna que n’avè qu’un dròlle, que s’aperava Joanòt. Aqueth dròlle èra bèstia coma un panèr.

Un jorn sa mair i dissec :

— Pichon, vai-te’n entau molinèr me quèrre quatre cops de haria.

— Mair, sai pas se me’n brembarè.

— Te cau díser per tot lo camin : Quatre cops n’i auge !

Quan estec un pauc luènh, le Joanòt trobèc de monde que samenavan blat, e totjorn cridava :

— Quatre cops n’i auge ! Quatre cops n’i auge !

— Que non, innocentàs, te cau pas díser aquò !

— E qué me cau díser ?

— Te cau díser : A carretadas n’i auge !

Pus luènh, le Joanòt trobèc de monde que portavan sus una carreta una hemna mòrta, e totas aqueras gents ploravan, e eth totjorn cridava :

— A carretadas n’i auge ! A carretadas n’i auge !

— Que non, patarin, te cau pas díser aquò !

— E qué me cau díser !

— Te cau díser : Lo bon Diu la ne sòrte !

Pus luènh, le Joanòt trobèc un òme que negava una canha, e eth totjorn cridava :

— Lo bon Diu la ne sòrte ! Lo bon Diu la ne sòrte !

— Que non, quirnòcha, te cau pas díser aquò !

— E qué me cau díser ?

— Te cau díser : Le bon Diu la nègue !

Pus luènh, le Joanòt trobèc una noça, e davant i avè una polida nòvia tota abilhada de blanc, e eth totjorn cridava :

— Le bon Diu la nègue ! Le bon Diu la nègue !

— Vòs te calar, pesolhós ! dissec le nòvi.

— E qué me cau díser ?

— Te cau díser : Atau totas siásquen !

Aquí que pus luènh, le Joanòt passèc davant una bòrda que se bruslava, e eth totjorn cridava :

— Atau totas siásquen ! Atau totas siásquen !

— Qué dises aquí, sacripandàs ?

— E qué me cau díser ?

— Te cau díser : Le bon Diu l’escandisque !

Aquí que, pus luènh, trobèc una hemna que volè cauhar le horn, e jamès podè l’alucar, e eth totjorn cridava :

— Le bon Diu l’escandisque ! Le bon Diu l’escandisque !

— Òc ben, galapian ! espèra, que vas mòler ! dissec la hemna, en l’acorsant a grans còps de horca.

Le paure Joanòt sabè pas mès qué díser, e se’n tornèc tot ablatugat de trucs. E aquí tot çò que portèc a l’ostal.

GRAMATICA DE L’OCCITAN GASCON CONTEMPORANÈU (Maurici Romieu e Andreu Bianchi)

 

 

En arribant a la p. 176 de l’obratge, que m’apercebi que la lassèra ei mei hòrta que l’enveja de descobrir la gramatica gascona expausada peus autors, e que preni lo calam entà’n redigir ua critica. Qu’ac cau díser d’aviada : aqueste libe n’ei pas deus qui v’ajudaràn a resòlver los problèmas de gramatica qui encontretz. N’ei pas hèit entad aquò, e en aqueth sens qu’ei un obratge perfèitament inutile. Com vienem de recéber lo Diccionari ortografic de Josiana Ubaud, qu’avem lo parat d’aplicar au libe de Romieu e Bianchi aquesta reflexion soa : « Alibert, en recopiant Mistral, n’atteste de quoi que ce soit quant à l’usage du languedocien, puisqu’il ne cite aucun auteur, et que son dictionnaire n’est pas le résultat d’une analyse du corpus écrit ». Maurici Romieu e Andreu Bianchi tanpòc n’an pas analisat nat còrpus escriut entà hargar aquesta gramatica e quan citan autors, qu’ac hèn entà illustrar punts menors.

 

 

L’estudi de la gramatica gascona que progressè hèra dab Jan Boset, dens las prumèras decennias deu sègle passat, e lo son nivèu de contribucion que demora inegalat, per’mor que Romieu e Bianchi, qui an assimilat los darrèrs desvolopaments de la lingüistica e se’n serveishen, n’apòrtan pas nada lutz navèra suu subjècte, n'amelhoran pas la soa coneishença : n’avem pas ací ua gramatica gascona qui aparie la rigor scientifica dab ua coneishença pregona deu gascon. Qui a besonh d’un obratge d’aquera mena, uei lo dia, qui a besonh de saber que « Com los determinants possessius prenen lo genre deu nom que determinan, ne pòden pas en medish temps préner lo genre deu possessor » (p. 163), o « dens las centeas e los milèrs, lo numerau mei gran es lo segond ; lo prumèr es lo multiplicador » (P. 169), senon los escolans, un public au quau ne sembla pas guaire destinat ? Tots los qui estudian lo gascon com ua lenga estrangèra, en passant peu francés, en pensant en francés, n’an pas besonh d’un obratge com aqueste entà resòlver las questions qui’s pausan.

 

 

Aquesta gramatica qu’ei donc escriuta en gascon, mes que s’ageish d’ua forma de gascon pro estranha, e qu’ei exacte de díser que la lenga qui emplegan los autors n’ei pas la qui descriven. Lo gascon d’aqueste libe qu’ei ua forma de gascon eishenja d’enonciatius, dens la quau las formas gasconas e son majoritàrias, qu’ei a díser un neo-gascon completament inventat, de mau devèrser. Avossen au mensh los autors escriut dens l’estandard gascon prepausat per Domergue Sumien, que ns’aurem dat la mustra d’ua afranquida collectiva e qu’aurem comprés la lor causida. Mes n’ei pas atau e arron de la « lenga literària » de Pèire Bèc, qu’avem ací un segond tipe de gascon de farlabica shens contacte dab la realitat viva de la lenga. Lo lor gascon n’ei pas pro bearnés, o que n’ei tròp : un gascon centrat sus l’armanhaqués o suus parlars de l’arribèra de la Garona qu’èra ua auta solucion possibla entaus autors se considèran que la koinè a basa de bearnés ne convien pas entà redigir ua gramatica ; e que ns’aurem podut explicar perqué pensan atau de que poderem parlar de la lor argumentacion meilèu que de pausà’ns questions sus las lors intencions.

 

 

Mei grave, la gramatica de Romieu e Bianchi que contien fautas de lenga, francismes en abonde com *las lengas autas que lo francés (p. 29), *los dus autes (p. 81, per « los autes dus »), *Lo Pair Roquet (p. 114, per « Lo vielh Roquet »), *Eth, ne l’avem pas vist (p. 141, per « Ad eth… ») e *Que ns’espia, nosautes (ibid., per « a nosautes »), *diferents elements d’ua frasa (p. 142) orrors com *Pas evident de se’n sortir (p. 145) o *Uei, qu’èm dimars (p. 171), o enqüèra *ua pièla de diftongs (p. 179 ; ne s’i a pas jamei vist diftongs apielà’s e que calè díser « un hardèu », « un hèish », « un sarròt »…), formulacions desestrugas, pesugas o tot simplament incorrèctas o non-gasconas : *pr’amor de la comoditat (p. 173, en plaça de « per comoditat »), *empruntar (dens tot lo libe e per ex. p. 87, en plaça de « emprontar »), aquesta construccion n’ei pas possibla sonque quan lo vèrbe es a temps deu passat (p. 126 ; qu’ei corrècte mes qu’ei la formulacion mei pesuga qui i posca aver), *vertaderament (p. 175) ; tanben en plaça de tanpòc (*Dens la frasa elliptica, lo vèrbe n’ei pas exprimit plan segur mes tanben autes elements de la frasa, p. 147). Que trobam tanben errors qui vienen d’obratges precedents, com *seishanta en plaça de « sishanta », « shishanta ». D’ua faiçon generau, se los autors e descriven la gramatica gascona, non solament ne saben pas restituir aquesta dens la lor lenga, çò qui ei fachós, mes enqüèra que son obligats a bèths còps de faussar las règlas qui eths medishs an edictat entà escríver, per’mor que son tròp desconnectadas de la realitat deu gascon. Atau que n’ei de la règla de la plaça deus adjectius (pp. 152 e 372). Que disem sovent que i a a l’òra d’ara dens los neo-locutors ua tendéncia artificiau a pòstpausar l’adjectiu qualificatiu. Romieu e Bianchi ne meten pas en guarda contra aquera tendéncia, mes, que la seguescan o que non la seguescan pas, dens los dus cas que van contra la règla qui balhan (*un lièit [sic] gran, p. 129 ; pr’amor deu maishant temps, ibid. ; la mea beròja amiga, p. 164). Dens *diferents elements d’ua frasa, qu’avem ua catastròfa qui adua ua anteposicion d’un adjectiu qualificatiu qui n’a pas lòc d’estar e l’emplec de diferents com determinant indefinitit, çò qui ei un francisme absurde e ne’s tròba pas que dens lo nhirgo tecnocratic deus capulats de l’occitanisme, qui n’ei pas, que se’n manca, un exemple de lenga.

 

 

Mes perqué continuar ? Lo hons d’aqueste libe qu’ei pro bon, mes ne v’ajudarà pas a apréner la gramatica gascona, ne’vs servirà pas tad arren ; e la forma qu’ei desastrosa, qu’ei un tipe de gascon qui non pòt aver qu’ua maishanta influéncia sus la manièra qui avetz de l’escríver.

 

 

Que voi créder qu’aquesta gramatica ei estada redigida a la corruda : ua frasa eishenja de sens com « tots los mots plens pòrtan un accent tonic » (p. 83) que permet d’ac pensar, parièr com « L’apartament qu’avè cinc pèças : duas crampas, ua sala de minjar e ua cosina » ( !) (p. 108). Qu’ei la sola rason per la quau e demandaram drin d’indulgéncia entà Maurici Romieu e Andreu Bianchi. D’aulhors, Maurici Romieu que vien d’aviar dens Reclams ua cronica de lingüistica qui ns’amuisha que n’a pas deishat de pensar a las questions de gramatica gascona. E en la légent, qu’avem comprés qu’èra de dòu har qu’avosse publicat aquesta gramatica a la corruda, shens un estudi prealable deus tèxtes e deus sons precedessors, e dens aquera forma de gascon.

 

Roland Berland, Lo lop seguia la nòça, La Clau lemosina, n° spécial, 1988.

Aqueste roman qu’a per quadre lo Lemosin rurau de la segonda mieitat deu sègle XIX^au: qu’avem ací, se voletz, un roman paisan, puishque la màger part deus sons personatges e son paisans o maçons d’aqueths qui lo Lemosin enviava tot an tà París e qui tornavan tau país passar l’ivèrn dab la lor familha. N’anetz pas créder, per aquò, qu’ajam ací un roman inspirat per aquera mena de maishanta literatura felibrenca a la quau an arcastat, mantun còp, d’idealizar la vita rurau. Que con•hessi qu’èi cranhut, a un moment deu roman, ua devira [dénouement] qui anèsse dens aqueth sens. Mes aquera vita marcada peu fatalisme on lo destin de la persona ei mercat a l’avança n’ei pas la qui apèra a Naneta Cledaire, lo personatge centrau deu roman. Hilha d’un tisnèr qui ne la pòt pas neurir per’mor que passa mei de temps a l’aubèrja qu’au telèr, Naneta qu’ei plaçada mainada dens ua familha de paisans, los Fauchadors, entà i har l’aulhèra e ajudà’us dens los tribalhs de tot dia.

Qu’ei entà l’autor lo parat de descríver longament la vita d’autes còps en çò deus paisans, sustot quan Naneta Cledaire e passa de la familha Fauchador, qui ne la pòt pas mei neurir per’mor qu’a devut arrecaptar ua vielha parenta, aus Manherauds. Roland Berland que s’ei documentat d’ua faiçon precisa sus çò qu’èran los tribalhs agricòlas abans la modernizacion e que’us sap restituir en detalh shens avejar lo legedor de uei lo dia. Qu’evòca tanben las credéncias d’aqueths paisans lemosins : los encantèrs qu’existeishen e Loïsa Fauchador que va trobar un esconjuraire entà’u demandar de’n lhevar un ; e los personatges, qui an ua paur terribla deus lops – ua paur justificada, que se n’i ved enqüèra en Lemosin ad aquera epòca – que creden tanben, solide, aus leberons.

Aqueths paisans n’aiman pas a Piere Belòni, lo « lop » deu títol, per’mor que lo mistèri e l’agolòpa : arrés ne sap d’on sòrt, qu’ei mei gran e mei hòrt que los autes òmis, que hè lo maçon, qu’a aprés a léger e que hè mustra d’ideas qui ne son pas briga las d’aqueth monde paisan ; que disen que las soas granas dents totas blancas e son dents de lop e Loïsa Fauchador que’u maucuta d’aver en•hadat lo lor ben !

Piere Belòni que segueish de luenh, en uglant com los lops, la noça de Naneta Cledaire e Tiene Manheraud, e tots qu’an paur que s’i passe quauquarren. Per’mor que Naneta ei estada amorosa de Piere, e eth que l’avè prometut de la viéner cuélher entà’s maridar en tornant de París per Marteror. Ailàs ! Piere qu’ei impulsiu e violent e qu’ei hicat en preson per aver atucat un contramèste. E tornarà ? Marteror que passa, puish Nadau e Cap d’An, e jamei nat Piere. Naneta que’s decideish a’s maridar dab Tiene Manheraud, un camatòrt guaire graciós, « drin ors » ce disen, en fèit un mahutre qui a tractat a Naneta com un objècte…

Ad aqueste punt deu prosei, ua devira « felibrenca » n’ei pas mei possibla, e que’vs dèishi descobrir quin se feneish aqueste roman. Per’mor qu’avem ací ua òbra hòrta, de las qui cau léger peu plaser e entà conéisher ua grana òbra de la literatura occitana deu sègle XX^au. Qu’ei de dòu har qu’aqueste libe non sia pas estat briga difusat hòra deus abonats de la defunta revista La Clau lemosina e de la libraria occitana de Limòtges : que se n’ac vau de’u léger. E que se n’ac valeré de conéisher a Roland Berland, suu quau n’avem pas ací nada endica biografica ni bibliografica[1] ! Que devi díser tanben que me n’èi vist dab lo vocabulari ric d’aqueste roman, e que hè dòu que lo lexic ne sia pas pro consequent entà perméter ua lectura aisida deu libe aus legedors non-lemosins : Lo lop seguia la nòça qu’ei shens contèsta un libe qui’s merita d’estar conegut e lejut de l’un cap a l’aute de l’Occitania.

Michel Grosclaude, 70 clés pour la formation de l’occitan de Gascogne, Per Noste – La Civada, 2000.

Aqueste liberòt publicat en 2000, Miquèu Grosclaude que voló, ce’m sembla, qu’estosse ua òbra pedagogica, clara, qui expausèsse de faiçon comprenedera las règlas foneticas segon las quaus lo latin vulgar, o tardiu, parlat en Aquitània e’s transformè en quauques sègles entà formar lo gascon.

Jan Boset, dab l’ajuda d’un Th. Lalanne qui ne coneishi pas autament, qu’avè publicat en 1937 un liberòt titolat Du gascon au latin1qui avè lo medish prètzhèit. Aqueste libe qu’ei estarit dias a e qu’èra important que los estudiants e los amators e podossen dispausar d’un obratge suu subjècte.

Que devi díser prumèr que lo títol, dab aquera expression « occitan de Gascogne », ne m’agrada pas. Qu’èra de mòda que i a un detzenat d’annadas e la tòca qu’èra de s’amigalhar las tendéncias « gasconistas » qui començavan de’s har enténer mes n’avèn pas enqüèra completament copat los hius qui las religavan a l’occitanisme. Ailàs, Jan Lafita que’s trufè – dab rason – d’aquera expression en hant remarcar que Gascogne e designa ací l’ensemble de las regions on s’i parla gascon. Qu’ei mei logic de parlar, com Romieu e Bianchi, d’occitan gascon, o simplament de gascon per’mor que caleré estar de hèra maishanta fe (vertat que Lafita, maishanta fe que n’a) entà afirmar que l’abséncia de la referéncia occitana dens lo títol e constitueish ua presa de posicion « gasconista » !

Dab aqueste liberòt, qu’èm davant un cas especific puishque la referéncia occitana n’ei pas briga clara dens l’introduccion titolada « Brève histoire du gascon », qui ei la sola partida de l’obratge qui Grosclaude auré devut signar deu son nom. Que comença en dísent que « le gascon est une forme locale de l’occitan ». Mes lo mot locau ne convien pas briga entà un idiòma parlat tradicionaument deu Medòc a la Val d’Aran e de la Mar Grana dinc au quartièr Sent Çubran de Tolosa ! Se Grosclaude e volè evitar lo mot dialecte, qui sembla tostemps pejoratiu aus non-coneishedors, qu’auré au mensh podut parlar de « forme régionale », o metaforicament de « branche ». La formulacion « forme locale » qui sembla de denegar l’importància territoriau e la particularitat deu gascon au sen de l’occitan qu’ei totun viste contrabalançada per l’afirmacion que « en tant que forme locale de l’occitan, le gascon est une langue latine », mes aqueste còp, la balança qu’ei tròp cargada dens l’aute sens. Èra tan mauaisit d’escríver simplament : « Le gascon est issu du latin » ?

Au darrèr d’aqueras formulacions shens rigor, que començan explics dens los quaus l’autor e sacrifica l’exactitud scientifica a la volontat d’estar pedagogic : hòra d’un tèxte en nòta, hèra juste mes marginau entau subjècte2, e lo concèpte de « latinitat centrau », tanben marginau, qui n’èi pas trobat aulhors3, la rèsta n’ei pas, sus quauques paginas, qu’ua cordiòla d’aproximacions e d’errors.

Ua aproximacion entà començar. Quan Grosclaude e ditz de la lenga deus aquitans : « C’était en quelque sorte un proto-basque », que’s pòt considerar com exacte, mes aquò ne deveré pas perméter a l’autor d’escríver que « les Gascons seraient en définitive des Basques latinisés ». Lo pòble basco n’existiva pas abans la conquista romana ; los vascones que poblavan la Navarra actuau, e lo pòble basco que gessí bahida de l’egemonia politica qui aquesín suus pòbles vesins e parents dens la luta contra los visigòts. Que i a ua rason suplementària d’estar prudents e qu’ei aquesta : au País Basco, quauques extremistas que reïvindican ua « Vasconia » qui amasse Gasconha e Bascoat, e, a noste, òmis de capatge que hèn lor aqueth saunejadís barlòc e abandonan lo gascon entà’s hicar a apréner lo basco. Qu’ei completament absurde d’afirmar com ac hè l’autor que « le nombre de mots basques passés en gascon est assez limité » puishqu’en realitat e s’ageish de mots aquitans qui’s son conservats en gascon.

Grosclaude que parla apuish deu latin e que sembla que con•hónia latin classic e latin « vulgar » (popular) puishqu’escriu que la lenga importada en Aquitània peus legionaris e colons n’èra pas mei briga (« n’était plus du tout ») la lenga deu pòble de Roma e enqüèra mensh la lenga « des régions périphériques de l’Italie ». Se lo latin importat en Aquitània n’èra ni lo latin classic, ni lo latin popular, qu’ei çò qui èra, alavetz ? E se n’èra « pas du tout le latin que certains d’entre nous ont appris en classe »4, quin pòt l’autor au darrèr d’aquò explicà’ns tranquillament que lo mot gascon só e vien deu latin classic ?

Qu’avem donc un autor qui ne mestreja pas lo subjècte e n’a pas briga las ideas claras. Sus la medisha pagina, que legem dab consternacion : « dès les débuts de l’époque impériale, le peuple ne faisait déjà plus les déclinaisons ». Quin explicar alavetz que l’occitan ancian avosse dus cas, l’un qui continuava lo nominatiu deu latin e l’aute l’acusatiu ? Enfin, qualificar la preséncia de diminutius en latin tardiu (auricula, apicula, soliculus) de « habitude étrange » que balha l’impression desagradiva que l’autor e pren los legedors per escolans de sheisau, shens qu’aquò e ns’estauvie ua auta aproximacion : aqueths diminutius qu’èran emplegats, ce’ns ditz Grosclaude, a tot pip-pap (« à tout bout de champ »). Perqué non pas díser qu’aqueths diminutius afectavan mots bracs5? Que’ns podem demandar ací se s’ageish de las parts de l’autor de simplificacion excessiva o d’ignorància. E Grosclaude n’a pas pro estudiat lo subjècte com entà evitar l’error de supausar un etimon *soriculum entà sorelh6.

A la p. 9, l’autor que parla deus mots grècs passats en gascon peu latin. Que comença mau : ne vei pas çò que l’afirmacion « la parenté du grec et du latin a toujours été reconnue » e hè ací. Mes que lo grèc e lo latin e sian tots dus lengas indoeuropèas n’a pas arren a véder dab l’empront de mots grècs peu latin ! Grosclaude qu’afirma que lo grèc èra « l’une des composantes principales du latin », çò qui ne vòu pas díser arren, abans d’arribar a ns’explicar totun que « la culture grecque a fortement marqué les élites culturelles romaines », fèit qui ei solide la principau rason deus empronts au grèc deu latin. S’ei juste de díser que tots los mots gascons qui vienen deu grèc « nous sont parvenus véhiculés par la langue latine », ne cau pas per aquò, solide, véder empronts deu grèc dens mots latins quan ne s’ageish pas que de parentat indoeuropèa, e qu’ei totun l’error qui Grosclaude e comet en afirmant : « Le mot gascon vop (« renard ») provient du grecalôpêx (??????) par l’étape latine intermédiaire de vulpes » (!)7.

Au darrèr d’aquò, l’autor que’ns parla deus mots gallés e germanics en gascon e de l’abséncia de mots anglés (pp. 10 a 12). Ne i èi pas trobat errors o aproximacions, sia que ne n’i aja pas, sia que n’agi pas las coneishenças necessàrias entà las véder.

A la p. 13, Grosclaude qu’explica çò que son los mots populars e los mots sapients de faiçon clara, mes ne’s pòt pas pairar de cométer ua error en hant viéner apicultor deu latin vulgar apicula8. A la pagina seguenta, qu’explica d’ua faiçon clara quin hargar los mots sapients en gascon, mes qu’ei de dòu har de trobar ací tanben errors, quan Grosclaude opausa envits [sic, au plurau] (mot popular) e invitacion (mot sapient), o esplic [sic] (popular) e explicacion (sapient). *Esplic ne pòt pas estar un mot popular (se n’èra que seré *esplec), qu’ei un mot sapient qui cau escríver explic. Grosclaude qu’a credut que tot mot gascon qui n’a pas un equivalent exacte en francés ei un mot popular, n’a pas sabut compréner qu’a totas las epòcas lo gascon qu’a sabut hargar mots sapients shens passar peu francés, e qu’invitacion e explicacion e son francismes de remplaçar per envit9 e explic.

Au darrèr d’aquera introduccion, qui amuisha que lo subjècte n’èra pas a la pagèra de Grosclaude, que vienen las 70 claus, cadua que pertòca un fenomèn fonetic qui a afectat los mots latins qui lo gascon a conservat dirèctament (mots populars). Grosclaude n’apòrta pas gran causa per rapòrt a Boset, mes ne i avè pas gran causa de nau a díser suu subjècte. Ne serèi pas autant indulgent entau lexic etimologic deu gascon qui constitueish la darrèra partida deu libe. Aqueth lexic que l’establí Boset, que clavava lo son libe Du gascon au latin, e Grosclaude que’u recopia shens solament mentàver lo son nom ni lo títol deu son libe, hòra de quauques cas on, dab rason, n’ei pas d’acòrd dab eth. Shens dobte, l’apòrt de Grosclaude qu’ei tròp feble entà que l’abséncia de referéncia au libe de Boset ne sia pas pregonament mauaunèsta. Qu’ei inadmissible de s’acontentar de recopiar un libe dejà publicat en i hicant lo son nom e dens lo cas de Grosclaude, la mauaunestetat qu’ei apariada a l’incompeténcia. Au lòc d’aquesta escrocaria intellectuau (e i a mejan de l’aperar autament ?), vejatz meilèu, se’vs voletz assabentar suu subjècte, de trobar10 lo libe de Boset, puishque despuish Rohlfs e Boset ne i a pas avut nat estudis seriós suu gascon.

 

 

Leon Còrdas, Los Macarèls, A Tots n° 11, I.E.O., 1974.

Hitler qu’a impausat l’alemand au monde sancèr, mes « encara quand qualqu’un se fot un còp de martèl sus un det, a pas temps de badar qu’a cridat : Macarèl ! » Macarèl, ua de las interjeccions occitanas mei tipicas : las novèlas d’aqueste libe, l’autor que voló qu’estossen autandas d’interjeccions cridadas au monde. Que passaratz un bon moment en légent aqueste centenat de paginas. Las mei escadaudas, segon jo, que son L’arpentaire, ua istoèra escuranhosa de gelosèr enter dus òmis a prepaus d’ua hemna, e L’ombra de la figuièra, qui’ns conta quin un òmi vielh e a las totas qui a decidit de’s suicidar, e i renonciarà en trobant quauquarren suu camin. Lo libe que començava totun pro mau, au men punt de vista, dab un ton militant e las referéncias au catarisme qui caracterizèn çò qui aperavan dens las annadas 70 la reïvindicacion occitana. Lo prumèr tèxte que’ns balha d’aulhors ua afirmacion qui a de qué har pensar, la de l’abséncia d’ambicion metafisica de la literatura occitana, « una mena de dialectica entre l’òme e las causas que son en defòra de l’òme, qu’an una vista autonòma, inaccessibla, escura… Una tèrra que garda son mistèri ». Que’m sembla exacte a prepaus de Max Roqueta (e las mei bonas paginas d’aqueste libe que hèn pensar a moments a Verd Paradís), mes shens cercar hèra, ne’m sembla pas d’estar briga lo cas de l’òbra de Bodon, qui ne seré pas çò qu’ei shens la referéncia au cristianisme. Mes que dèishi los qui s’i entenen en filosofia debàter deu problèma.

La novèla La manifestacion, qui hica en scèna ua de las manifestacions de vinhatèrs de l’epòca, que’s lei dab interès, mes n’èi pas trobat la devira plan escaduda. N’èi pas trobat plan escaduda tanpòc la novèla La Maldona, dens la quau l’autor ensaja de descríver las impressions d’un òmi nafrat dens un accident de la circulacion (qui ei en fèit ua temptativa de suicidi). N’ei pas dens ua escritura « modèrna » qui Leon Còrdas e’ns balha las màgers mustras deu son talent, mes dens las anecdòtas (mei vertadèras qu’inventadas, aquò rai) de la vita au vilatge, d’autes còps, dens çò qui podè semblar non i a guaire literatura « passadista ».

Per venciva, que cau un còp de mei deplorar que lo diccionari d’Alibèrt e sia insufisent entà léger ua lenga drin natra. Que cau vertadèrament considerar com un meishant diccionari un diccionari dens lo quau tandes mots d’un parlar centrau deu lengadocian – ne parlam pas ací d’un autor sarladés o orlhagués – e mancan ! E lo TdF n’ajuda pas guaire mei. Quan auram un diccionari lengadocian qui’ns permétia de léger la literatura lengadociana dens de bonas condicions ?

 

Premiers combats pour la langue occitane. Manifestes linguistiques occitans, XVI^e-XVII^e siècles, présentation et traduction par Jean-François Courouau, éditions Atlantica, Occitanas n° 13, 2001.

Qu’ei causa sabuda qu’abans la renavida felibrenca de la segonda mieitat deu sègle XIX^au, la literatura occitana e conegó ua prumèra renavida aus sègles XVI^au e XVII^au, qui n’atenhó pas, malurosament, e per rasons qui los cercaires e deverén explorar, lo nòrd de l’Occitania, mes qui vedó a espelir òbras poeticas màgers en Gasconha, Lengadòc e Provença.

Aqueste obratge qu’amassa tèxtes d’aquera prumèra Renavida qui an en comun lo tèma, recurrent a l’epòca, de la defensa e de l’illustracion de l’occitan[1] : que son manifèstes lingüistics. Joan Francés Coroau que’ns balha ací un libe hèra interessant, dab un ensemble de tèxtes qui tots los aimadors de literatura occitana e deverén conéisher. Aqueths tèxtes que son estats metuts en grafia classica, çò qui’u hè accessibles aus non-especialistas. Qu’ei totun de dòu har que quauques fautas de grafia e desfaiten aqueste tribalh (jo *’scriuré au lòc de jo *’scriurè, p. 55 ; *ta gran lairon au lòc de tan gran lairon, p. 71 ; solaçèr, p. 137 ; *desplègui au lòc de desplegui, p. 172 ; shens comptar quauques transcripcions contestablas com espehòrs (p. 137 ; non seré pas meilèu espehòrts ?) o faussas (premsa au lòc de prèssa, p. 89). A la fin deu libe, dab un repertòri tematic qui amassa los passatges qui corresponen aus grans tèmas desvolopats per aqueths manifèstes lingüistics, qu’avem quasiment dens aqueste obratge un manuau de literatura. Joan Francés Coroau qu’a hèit tribalh deu bon e Premiers combats pour la langue occitane qu’ei un utís indispensable aus estudiants e qui tot òmi d’Òc cotivat e deveré aver dens la soa bibliotèca.

Per contra, que cau deplorar que la presentacion deus autors e en generau totas las partidas escriutas per Joan Francés Coroau ne son pas bilinguas : que son en francés e sonque. Ne s’i pòt donc pas parlar de literatura occitana en occitana ? L’usatge de la lenga nosta e’s deu estar limitar a la creacion literària ?