La darrèra enquista lingüistica, la qui estó comanditada per l'ÒPLO, qu'ei parescuda: https://www.ofici-occitan.eu/fr/restitution-des-resultats-de-lenquete-sociolinguistique/ Com dens las precedentas, ne s'agiva pas de mesurar lo grad de coneishença e de practica de l'occitan qui lo monde an, mes lo grad de coneishença e de practica de l'occitan qui disen d'aver. Çò qui ei completament diferent. E shens que sia precisat a nat moment, çò qui disen lo monde qu'ei pres per vertat vertadèra e que se'n tira estatisticas.

Atau, en Cruesa, departament on demori despuish lo 22 de noveme 2019 shens aver entenut en fèit d'occitan arren mei que Bona nuech, que i auré enter l'11 e lo 13 % de locutors.

Çò qui ei un locutor ? Eh donc, la vertat qu'ei terribla: ne podem pas sonque constatar qu'en Occitania, segon las enquèstas lingüisticas miada tà tèrmi per diferentas collectivitats despuish un vintenat d'ans, n'ei pas quauqu'un qui parla occitan regularament, ni quauqu'un qui sap parlar, mes quauqu'un qui ditz de parlar o de saber parlar. L'engan qu'ei totau.

Au ras d'aquò, los lingüistas qui estudian los parlars deu Creishent que'ns disen que los locutors dab qui tribalhan qu'an peu torn de 70 ans e mei. Ne vòu pas díser d'aulhors que tots los cruesés de 70 ans o mei e parlen occitan o un parlar deu Creishent! Per aquò, en Cruesa la poblacion qu'ei mei atjada qu'aulhors (https://www.insee.fr/fr/statistiques/2011101?geo=DEP-23#consulter-sommaire) e fin finala la chifra de 11, 12 o 13 % de locutors qu'ei crededera. Mes estranhament, los parlars locaus ne s'entenen pas tà díser jamei.

Qu'ei parièr se parlam deus Pirenèus Atlantics. A Pau, vila on se dan regularament lo monde de la campanha bearnesa, ne s'i enten pas a parlar occitan un còp l'an. Meilèu un còp a an passat, un còp cada tres ans. A mensh de frequentar lo demiei occitanista, e enqüèra. En Cruesa, la question ne's pausa pas, per'mor que ne i a pas nat demiei occitanista, sonque un demiei patoesejaire qui ne passa pas lo nivèu d'ambicion de "club de patoès", legetz tau tresau atge (aquò evolucionarà? N'ei pas defenudt d'ac esperar).

Un còp, deu temps qui èri enqüèra a Pau, que demandèi a la mia panissèra se parlava bearnés. Que'm responó:

— Je le parle un peu.

Que'u digoi lavetz: Que hè hred, aqueste matin !La soa responsa qu'estó: "Ah non, ça, j'ai pas compris."

Atau que n'ei de las nostas enquèstas: que son comptabilizats locutors monde qui saben tot dòi díser Adiu, quin va ?(e qui n'ac disen pas jamei, de tota faiçon). E atau qu'avem enter 11 e 13 % de locutors, de monde qui d'autes còps ne serén pas solament estats comptabilizats locutors passius.

N. B.: la presidenta de l'ÒPLO que ns'explica que "s'i pòt considerar ua lenga com sauvada a comptar deu 30 % de locutors." Tant qui ne s'i aja pas definit çò qui ei un locutor, n'èm pas guaire avançats d'ac saber. Que caleré tanben definir quaus son los usatges de l'occitan dont s'i hè compte. Entà que comprengatz miélher çò qui voi díser, brombatz-vse que i avè shens dobte mei deu 30 % de locutors drin pertot en Occitania en 1939...

Aquestes torns, que m'interèssi au sarde; d'aulhors, los legedors d'aqueste blòg que's son poduts avisar que l'èi citat dus còps recentament, dens l'article suus francismes e dens l'article sus l'origina de las evolucions foneticas deu gascon. N'ei pas lo prumèr còp dens la mia vita qui m'i interèssi, mes quan m'i interessèi d'autes còps, ne tribalhavi pas de cap a la lingüistica gascona, ne cercavi pas arguments contra los qui vòlen a tota fòrça que hèra de particularitats màgers deu gascon e s'expliquen peu "substrat protobasco". Eh donc, aquestes torns qu'èi lejut dus libes d'un lingüista catalan qui s'èra installat en Sardenha e i vivè, Eduardo Blasco Ferrer: La lingua sarda contemporanea, grammatica del lugodorese del campidanese, e Storia linguistica della Sardegna (aqueste que soi de cap a l'acabar). E la mia conclusion qu'ei que ne podem pas parlar de las particularitats gasconas shens conéisher las deu sarde.

Lo sarde, qu'ei ? Non pas un dialècte de l'italian, mes ua lenga romanica a part sancera ! De mei, lo sarde que hè partida de la Romània occidentau, l'ensemble de las lengas romanicas qui hèn lo plurau en -s (au contra de las lengas de la Romània orientau, qui hèn lo plurau en -i tau masculin e en -e tau femenin: italian, dalmata, romanés, aromanés). Lo sarde que compren dus dialèctes: lo logodorés, qui ei demorat mei pròche deu latin e deu sarde primitiu, au centre-nòrd de l'illa, e lo campidanés, au centre-sud e au sud, qui a patit l'influéncia toscana (en hant brac, la republica de Pisa que dominè l'illa deu sègle XIau au XIVau). Entrams los dus dialèctes que patín puish l'influéncia deu catalan (a comptar deu sègle XIVau la Corona d'Aragon que dominè l'illa), puish la deu castelhan.

Lo nòrd de l'illa qu'ei a despart: aquiu, l'influéncia toscana qu'estó mei hòrta e los idiòmas qui s'i parlan uei lo dia que's restacan au toscan; de mei, que sembla que i avosse ua immigracion còrsa horta dens la region deu nòrd-nòrd-èst aperada Gallura, qui a clarament parlars de tipe còrse. Que s'i parla, de mei, genoés a la punta sud-oèst de l'illa poblada per ua poblacion refugiada de l'illa ancianament genoesa de Tabarca, e catalan a l'Alguer.

Lo sarde qu'a mei de locutors que l'occitan, que s'i parla sarde adarron drin pertot, e dinc a las comunas popularas de l'airau urban de Cagliari (au mensh qu'èra lo cas dens las annadas 90, quan i anèi), mes la lenga qu'a clarament tendéncia a har arrèrpè. Lo son ensenhament n'a pas enqüèra guaire passat l'estadi experimentau, un usatge oficiau deu sarde qu'ei possible, dab nòrmas ortograficas reconegudas per la Region, mes com lo monde son escoliats en italian, non va pas hèra luenh. Lo sarde qu'estó ua lenga administrativa abans d'estar remplaçat peu catalan, puish peu castelhan; que i a ua literatura, mes n'atenh la celebritat (relativa) de l'occitana, arren de comparable aus trobadors o a Mistral. Lo futur deu sarde qu'ei sombre.

Mes que son quate punts comuns de las particularitats deu sarde dab las deu gascon qui an aperat la mia atencion e qu'ei d'aquò qui volerí parlar.

1) Prumèr, lo sarde que coneish un enonciatiu, ca (La lingua sarda contemporanea, p. 198): "Aquesta conjoncion que pòt aparéisher sola, shens nada valor afectiva, dab la tòca d'introdusir un enonciat simple", ce'ns ditz l'autor): Eh, naro, ca semus pagos ! "eh, [ce] disi, qu'èm pòcs!"

2) En parlars deu dialècte campidanés que i a, n intervocalica que cad. Que s'i a volut explicar aquera caduda peu substrat (lo palèosarde, lenga qui's parlava abans la conquista romanica). Tà Eduardo Blasco Ferrer, qui ne sembla pas eth tanpòc partisan d'aperar lo substrat a l'ajuda a tot pip-pap, que i avó prumèr ua nasalizacion de las vocalas contiguas a las n-s e qu'escriu que "Jungemann (1) qu'a demonstrat que lo procèssus de la nasalizacion ei explicable per ua assimilacion de las vocalas contiguas a la nasau intervocalica latina, e que au mensh per l'ibèroromanic aqueth fenomèn que s'inscriu dens la fenomenologia suberordenada de la lenicion." [la lenicion qu'ei la sonorizacion de [k], [p], [t] enter duas vocalas]

3) En parlars logodorés que i a, la f deu latin que's realiza [h] e que pòt autanplan desparéisher.

4) En d'autes parlars, campidanés, r iniciau que passa a arr. Ací tanben, Eduardo Blasco Ferrer qu'estrema l'accion deu substrat.

Que son donc quate particularitats màgers deu gascon qui's retròban pertot o en ua partida deus parlars sardes ! De segur, los defensors de la teoria deu substrat, desesperats, que voleràn que lo palèosarde e sia estat aparentat dab lo protobasco. Tà vertat díser, que i a en sarde quauques mots vienguts deu palèosarde qui's retròban en basco; per d'autes mots qu'an hèit comparèrs dab l'etrusc o dab l'albanés. Arren de tot aquò n'ei important tau subjècte qui ns'interèssa ací. Los mots que viatjan; golosti ("agreu"), mot sarde qui's retròba identic en basco (uei lo dia gorosti, dab lo passatge de [l] deu protobasco a [ɾ]), que pòt estar un empront a l'ibèr; que i avó lhèu, a un moment de la Protoïstòria, ua installacion d'ibèrs en Sardenha (la causa qu'ei probabla, ce disen los especialistas), e los ibèrs qu'avèn podut emprontar aqueth mot au protobasco; o lavetz la lenga deus ibèrs e lo protobasco qu'èran lengas parentas, derivadas d'ua madeisha protolenga (se non m'engani, lo lingüista basco Joseba Lakarra qu'ac considèra possible). En tot cas, qu'ei hèra mei economic de pensar que la caduda de n intervocalica, lo passatge de r- a arr-, etc. estón lo resultat de tendéncias presentas en latin parlat a comptar au mensh deu sègle IVau, e que n'ei pas estonable se'n trobam exemples en Gasconha, en Portugau, en Catalonha, en Castèlha e en Sardenha. Per çò qui ei deu basco, luenh d'estar l'encausa d'aqueras evolucions particularas, que las auré au contra patidas per'mor deu bilingüisme protobasco-latin existent en Navarra au mensh dens las classas hautas, e qu'aurén hèit que lo protobasco e deviengosse lo basco qui coneishem uei lo dia.

(1) L'autor que hè referéncia a un libe deu lingüista alemand Jungemann, La teoría del sustrato y los dialectos iberoromances y gascones, Madrid, Gredós, 1956.

Non i a guaire, La République des Pyrénées que reportava un escambi mordent enter Joan Salas-Lostau e Gilabèrt Nariòo, a prepaus de la lenga nosta. Joan Salas-Lostau qu'avè anat har ua conferéncia, a Castethins que crei qu'èra, e Gilabèrt Nariòo que'u tiengó de tòla en assegurant que ne calè pas parlar d'occitan, per'mor que lo gascon "ei ua lenga bascolatina".

Joan Salas-Lostau qu'ei un saberut qui n'a pas produsit gran causa a tot long de la soa vita (la soa edicion de Vita vitantade Camelat que deveré paréisher a Reclams d'ací tà la fin de l'an). Ne's pòt pas díser que lo son passatge a l'Inspeccion generau de l'Educacion nacionau, on èra encargat de las lengas regionaus, e's sia caracterizat per progrès esmiraclants dens l'ensenhament de l'occitan (perdonatz-me la litòta). Dens las annadas 90, qu'ahortiva dejà, davant los sons estudiants de l'IUFM, que "[l'occitan] avè practicament desparescut"; quauques ans apuish, qu'impausava lo nom d'Institut occitantà l'organisme creat a Pau per Francés Bairon, ahiscant atau los qui, en Bearn, e refusan aqueth tèrmi d'occitan a crear l'IBG (qu'ac cau donc portar au son passiu). Per aqueths ans, exprimint-se dens la premsa locau, que declarava: "Le patois est mort; il reste l'occitan", com se ne se'n tornava pas tau medish, com s'èra desirable d'aver un occitan desincarnat hòra de la practica de tot dia, per tan francizada qui posca estar a bèths còps (non tostemps, de bèra pausa). Tà fenir, que fondava ua academia autoproclamada occitana lo prètzhèit de la quau ei de hicar de pès un estandard de basa lengadociana qui caleré impausar de Culant a Quilhan e de Baiona a Niça... au mensh a l'escriut, per'mor que lo lor site ne ditz pas arren de la prononciacion d'aqueth estandard: que's coneish que tad eth l'occitan n'ei pas ua lenga qui s'a a parlar tot dia, mes ua lenga qui deu estar la d'un aròu d'intellectuaus. Dens las annadas 1990, que s'i disè que i avè monde qui atendèn la mort deus darrèrs locutors natius tà impausar un occitan estandard, mes arrés ne'm digó pas jamei qui podèn estar aqueth monde. Eh donc, qu'èran Joan Salas-Lostau, Joan Penent e la lor hadèrna de fanatics mespresius deu monde (n'escrivi pas deu pòble, qu'ei un mot suu quau e's caleré prumèr enténer), qui n'an pas atendut la fin de l'occitanofonia naturau entà aviar lo lor prètzhèit. De segur, Joan Salas-Lostau e los sons amics de l'academia autoproclamada que representan çò que i a de sordeish dens l'occitanisme.

Totun, n'aurí pas, en aquera discuta enter los dus òmis, dat rason tanpòc a Gilabèrt Nariòo. Eth tanben qu'a ua responsabilitat dens l'espandida deu bearnisme e deu gasconisme au cors deus darrèrs trenta ans: quan "Jann" Lafita e comencè de's manifestar e d'amuishar la soa volentat de tribalhar de cap au gascon, Miquèu Grosclaude e Gilabèrt Nariòo n'avón pas arren de mei pressat que de'u barrar las pòrtas de Per Noste; la seguida, que la coneishem: que "hasó secession". Dens las annadas 90, Gilabèrt Nariòo que passava per lingüista en Bearn, hèras que'u ne credèn, e de segur quan avèm besonh d'un mot (lo sol diccionari per lavetz qu'èra lo Palay, e n'èra pas informatizat) qu'èra ad eth qui ns'adreçàvam. Ací que cau que sii aunèste: que m'ensenhè hèra de causas, per la soa disponibilitat, la soa bona coneishença deu gascon de Bearn, e en especiau en corregint los manuscrits deus mens prumèrs libes. Per exemple, ad aqueth moment que credí que mesclarèra un vèrbe dab alternança vocalica e qu'escriví fautivament *mèscli, *mèsclas, *mèscla... Nariòo, se n'èra pas lingüista, que coneishè totun pro plan lo gascon entà estar un deus membres deu Conselh de la lenga occitana creat a las fins de las annadas navanta. Mes a comptar d'aqueth moment que comencè de defénder posicions criticablas dab arguments barlòcs, acusant a Domergue Sumien de reméter en causa la h aspirada gascona en preconizant formas com Olanda, Ongaria (e de mei Domergue Sumien qu'avè rason: vejatz lo men article deu 9 de junh 2019). Dab Nariòo, la preconizacion de formas com *Holanda, *Hongria, que devienè ua defensa de la gasconitat injustament atacada peus "centralistas lengadocians": la h gascona, drapèu de la nosta identitat, qu'èra en dangèr ! Gilabèrt Nariòo e Miquèu Grosclaude que quitèn lo Conselh; Maurici Romieu qu'estó mei intelligent qu'eths e que s'i esté.

Malurosament, Miquèu Grosclaude que morí au cap de drin. Per çò qui ei de Gilabèrt Nariòo, despuish aquera error istorica d'aver quitat lo Conselh, que publiquè lo son mediòcre diccionari francés-gascon, e despuish ençà lo son ròtle dens la lingüistica gascona n'a hèit que diminuir. Après aver ahiscat a "Jann" Lafita a la secession lingüistica, qu'a fenit per seguir eth medish aqueth camin, per anar tà reünions d'Esprit gascone per predicar a favor d'ua region Gasconha. Qu'èm en democracia e cadun qu'ei libre de las soas causidas tant qui respèctan las deus autes: qu'ei lo cas de las causidas de Gilabèrt Nariòo (qu'ei ua grana diferéncia dab las causidas de Joan Salas-Lostau). Mes aquò n'autoriza pas a Gilabèrt Nariòo a díser que lo gascon e seré ua lenga "bascolatina". Que i a lengas latinas, lengas qui derivan deu latin; daubuns que considèran lo gascon com ua lenga autonòma, qu'ac ei, mes l'element basco en gascon que's reduseish a quauques detzenats de mots, e non deus mei corrents (que i a shens dobte mei de mots d'origina germanica en gascon que de mots d'origina protobasca). Qu'èi demostrat ací qu'atribuir las especificitats de la fonetica istorica gascona au "substrat basco" ei problematic e contestable. Lo gascon qu'ei, sia un dialècte de l'occitan, sia ua lenga occitanoromanica. Ne disen pas de l'anglés que sia ua lenga germanolatina !

E d'ua faiçon mei generau, se poish compréner (umanament) que de qui n'i a, descoratjats e esmalits per l'actitud d'ua minoritat de lengadocians (los qui militèn a favor de la "région Occitanie"), e s'estimen mei de's recentrar sus la Gasconha, n'ei pas ua excusa tà barloquejar e fraternizar dab monde qui passan mei de temps a criticar los qui s'esfòrçan de defénder e de promòver lo gascon que non pas a defende'u e promòve'u eths medishs; enqüèra mensh tà díser bestiessas mei granas que si.

Qu'ei un debat qui's hasó aulhors, quasi ua controvèrsia: e i a francismes qui poscam adméter ? Ne parli pas deus francismes hèits espontanèament peus qui n'an pas enqüèra ua mestria completa de la lenga nosta, mes deus qui son presents en gascon (en occitan en generau) despuish generacions e a bèths còps sègles. Que m'a hèit gai, aquestes dias, de trobar ua confirmacion de la mia posicion dens ua gramatica sarda. L'autor que parla deu lexic, sosmetut, de segur, a l'influéncia de l'italian. Tot prumèr, que constatarèi que ne parla pas en nat moment d'espudir los empronts qui lo sarde e hasó au catalan e au castelhan (l'isla qu'estó dominada per l'Aragon, puish per l'Espanha, de la mieitat deu sègle XIVau dinc a las prumerias deu sègle XVIIIau). Citant a Gusmani, un lingüista italian qui a tribalhat de cap a la question de las interferéncias enter las lengas, qu'escriu: "Inoltre, ha ragione Gusmani nel differenziare il pretto imprestito lessicale da quello che viene inserito nell'alveo della lingua e adattato a tutte le regole grammaticali e di evoluzione di essa, divenendo poi un elemento in più del lessico. Faccio un esempio: il vocabolo italiano bordelloè passato al sardo con l'accezione "fracasso", ma il verbo corrispondente, burdellare, -ai, "fare fracasso (L: si burdellaban sas betzas a úrulos "le vecchie si prendevano a urla facendo gran fracasso") è una innovazione isolana e dunque ha diritto alla sopravivvenza." (Eduardo Blasco Ferrer, La lingua sarda contemporanea, Cagliari, Edizioni della Torre, 1986; p. 51).

Qu'arreviri: "De mei, qu'a rason Gusmani de diferenciar l'estricte empront lexicau deu qui ei inserit au còr de la lenga e adaptat e totas las soas règlas gramaticaus e d'evolucion, e qui devien un element mei deu lexic. Que balhi un exemple: lo mot italian bordelloqu'a passat tau sarde dab l'accepcion "batahòri", mes lo vèrbe corresponent, burdellare, -ai, "har batahòri" ((L: si burdellaban sas betzas a úrulos "las vielhas que's pelejan dab uglets en hant gran batahòri") qu'ei ua innovacion insulara e donc qu'a lo dret de subervíver" (1).

Que pensi ací a mots com mossuralha, mossurèra, qui son donc legitimes e legitiman mossur, o a choès, qui ne i a pas nat inconvenient a remplaçar per causida, mes qui calerà guardar dens las expressions per choès ("ua gojata beròja per choès"), quate e choès (còp au jòc de quilhas de nau).

Aquò dit shens voler obrir ua navèra controvèrsia, mes entà balhar arguments aus qui son sus la posicion qui defendi.

(1) La letra L que vòu díser que l'exemple ei en dialècte logodorian.

Perqué consacrar un article a l'ensenhament de l'occitan en Lemosin ? Eh donc, que m'a semblat qu'aqueth subjècte e podè estar interessant entaus qui legen aqueste blòg, per'mor qu'ei malurosament causa sabuda que l'ensenhament de la lenga nosta n'ei pas autant espandit dens las academias deu nòrd deu país (Limòtges, Clarmont-Ferrand, Grenòble) com mei tau sud. E la situacion n'ei pas navèra: au miei de las annadas 1990, qu'èra dejà atau, e ja que n'agi pas totas las dadas, que sembla que i avosse un boom de l'ensenhament de l'occitan dens las annadas setanta, devuda a la vòga de l'occitanisme d'aquera tempsada, e que despuish ençà e dinc adara la lenga nosta n'aja pas hèit que recular en Lemosin.

L'anciana region Lemosin que hè partida adara de la Navèra Aquitània e donc deu territòri d'accion de l'ÒPLO, ua de las missions deu quau ei l'estructuracion de l'ensenhament de l'occitan. En heurèr 2018, lo Rectorat de Limòtges que signè ua convencion dab l'ÒPLO e que m'èi donc pensat que n'i poderé aver de nau per çò qui ei de la lenga nosta. Que'm soi donc adreçat dirèctament a l'ÒPLO, qui m'a hèit part de las dadas qui vatz léger en aqueste article.

Lo departament on l'ensenhament de l'occitan ei mei desvolopat qu'ei la Corresa – shens suspresa, per'mor qu'ei lo departament mei favorable entà l'accion occitana, com me digón a la libraria occitana de Limòtges (un encontre dont parlarèi un dia d'aquestes).  L'occitan que i ei ensenhat en tres collègis (un de Briva, un de Tula e lo de Selhac, ua comuna au nòrd-oèst de Tula) e en un licèu de Tula.

En Hauta Vinhana, que cau mentàver prumèr la calandreta de Limotges, qui existeish despuish mei de vint ans adara, mes ei demorada malurosament la sola deu Lemosin, e shens continuacion en segondari. La lenga nosta que s'ensenha tanben en un collègi-licèu privat de Limòtges, l'institucion Beupeirat. Que i a tanben ua iniciacion d'assegurada en quauques escòlas deu departament.

En Cruesa, ne i a pas arren. Aqueste departament qu'ei lo mei arrebohièc per tot çò qui pertòca a l'occitan. Totun, experiéncias, que n'i avó dens las annadas 1970 e 80, mes a l'òra d'ara ne s'i passa pas arren e ne s'i passarà pas arren, bahida, shens volontat politica. Que cau díser qu'a mensh de trobar un ensenhaire deu parçan (e que son clars a l'òra d'ara los ensenhaires qui pòden ensenhar lo parlar locau shens recéber ua formacion prealabla especifica) los parlars deu Creishent e son mauaisits au delà a ensenhar per'mor de la lor fragmentacion (e de la manca quasi totau de diccionaris e gramaticas); mes los dits parlars ne cobreishen pas tota la Cruesa, la mei grana partida deu departament qu'ei de dialècte lemosin o auvernhat e ne i a pas nada rason objectiva entà que ne s'i posca pas har çò qui's hè aus autes dus departaments.

220 escolans qui segueishen un ensenhament de l'occitan en Lemosin (shens los qui segueishen ua simpla iniciacion, qui n'estón pas recensats per l'ÒPLO).

La convencion academica que preved d'obrir un ensenhament en escòlas deus sectors de Tula e de Selhac; lo men interlocutor de l'ÒPLO n'a pas precisat se s'agiva d'un ensenhament bilingüe o extensiu.

Çò de necessari a un ensenhaire qui dévia ensenhar lo lemosin qu'existeish: libes de conjugason, diccionaris (lo de Lavalada, lo de Tintou e, adara, lo de Danís Chapduèlh suu site deu Congrès), e un sarròt de libes editats peu CAP'Òc, a Pau, tant en versions lemosina e lengadociana com en version gascona. L'occitan en Lemosin que vien de luenh: per decennis la Region e lo Rectorat que's trufèn de la lenga nosta com un aso d'un còp de berret. Las causas qu'an començat de cambiar, adara que cau continuar.

Per'mor de quauques pècas trobadas dens escriuts recents que crei necessari de brombar ací las règlas segon las quaus los pronoms personaus complements e's plaçan dens la frasa gascona.

Ua precision abans d'anar mei endavant: aqueste article, com tots los on devisi de gramatica, ne pertòca pas au gascon sancer. Que m'ac hasè observar Dàvid Escarpit non i a guaire, a prepaus d'un article deu men blòg qui avè lejut: "Qu'as desbrombat lo nòrd-gascon". N'ei pas nat desbromb; ne pretendi pas conéisher lo nòrd-gascon com eth, de bèra pausa, n'èi pas qu'ideas fragmentàrias, tanben, suu gascon de tota la partida orientau deu domeni (Gasconha tolosana, Comenge, Coserans, èst deu Gers). Los mens articles que pertòcan au gascon parlat en Bearn e aus parçans vesins, en çò qui apèran a bèths còps los País de l'Ador.

Aquera precision hèita, parlem drin de la plaça deu pronom personau en gascon. Quan lo vèrbe ei conjugat, lo pronom personau complement que's plaça enter l'enonciatiu e lo vèrbe:

Que m'apèra.

Que los veses.

Que i a ua excepcion, quan lo vèrbe ei a l'imperatiu, n'emplegam pas l'enonciatiu e lo pronom personau que's plaça darrèr lo vèrbe:

Apèra'm.

Vetz-los.

Dinc ací, qu'ei clar entà tot lo monde.E quan lo vèrbe ei a l'infinitiu? Qu'ei en aqueste cas que i a sovent pècas de hèitas. Eh donc, la règla qu'ei la seguenta: dab un vèrbe a l'infinitiu, se i a ua preposicion davant lo vèrbe, lo pronom personau complement que s'i pòt estacar (qu'ei lo cas mei corrent), o plaçà's a la fin; se ne i a pas nada preposicion davant lo vèrbe, que's plaça darrèr lo vèrbe.

Quauques exemplesdab ua proposicion davant lo vèrbe:

N'avè pas enveja de's lhevar de d'òra. (mei corrent)

N'avè pas enveja de lhevà's de d'òra. (possible tanben)

N'èra pas acostumat a'u parlar. (mei corrent)

N'èra pas acostumat a parlà'u. (possible tanben)

e shens proposicion davant lo vèrbe:

Anar-se'n qu'èra la solucion mei sàvia.

Vede'u, que m'auré agradat, mes que deví partir.

Que serí volut estar a la hèsta e encontrar-la.

(e n'ei pas ua preposicion, mes ua conjoncion de coordinacion)

Qu'espèri véder-t'i.

(espèri, de segur, n'ei pas ua preposicion)

Que son donc barbarismes a evitar las construccions seguentas:

Se n'anar qu'èra la solucion mei sàvia.

Que serí volut estar a la hèsta e l'encontrar.

Qu'espèri t'i véder.

(Per contra, que s'i poderà, com sovent, inserir un de, possible per'mor qu'esperar n'ei pas un vèrbe semiauxiliar com voler, poder, saber, anar, viéner, deishar...)

Qu'espèri de t'i véder. Atau, qu'ei perfèitament corrècte.

Qu'èi mentavut los vèrbes semiauxiliars; que son tostemps seguits dirèctament de l'infinitiu; aquiu, n'ei pas possible de hicar ua preposicion enter lo vèrbe conjugat e l'infinitiu:

Qu'anè explicar la leçon au hilh deus vesins.

En ua frasa de 'queras (vèrbe semiauxiliar conjugat + infinitiu), lo pronom personau complement que's pòt plaçar enter l'enonciatiu e lo vèrbe semiauxiliar conjugat, o darrèr l'infinitiu:

Que't voi véser doman matin a sèt òras. (mei corrent)

Que voi vese't doman matin a sèt òras. (possible tanben)

Ací tanben, que i a un cas particular a l'imperatiu; qu'ei lo sol cas (vèrbe semiauxiliar a l'imperatiu) on lo pronom personau complement e poderà estar davant l'infinitiu au quau e s'aplica:

Ça-i me véder. (mei corrent)

Ça-i vede'm. (mei reale)

Vèn lo véder. (mei corrent)

Vèn vede'u. (mei reale)

Entà prononciar plan lo gascon, que cau estar conscients qu'a la diferéncia deu castelhan e deu catalan, en la nosta forma d'occitan (e qu'ei tanben lo cas en lengadocian) totas las consonantas ne's pronóncian pas.

De manièra generau, que podem díser que lo gascon n'aima pas los grops de mei de duas consonantas seguidas. En especiau, dens los mots au plurau qui's feneishen per -cso -ts, la consonanta [k] o [t] qu'a tendéncia a non pas se prononciar quan ua auta consonanta segueish: los bròcs blancs [luz ˈβɾɔz ˈβlaŋks]. Açò que facilita la prononciacion. En aplicant aquesta règla, que parlaratz un gascon mei naturau.

De segur, aquera règla que s'aplica quan los mots concernits e son dits sus un ritme de conversacion rapide o au mensh normau. Se prononciatz lentament, per'mor que dictatz o per'mor que repetitz çò qui avetz dit a un interlocutor qui n'ac a pas comprés, que prononciaratz, solide, [lus] [ˈβɾɔks] [ˈβlaŋks].

Atau, la locucion a bèths còps que's pronóncia [aβesˈkɔps] (1) (d'aulhors, un diccionari, lo de Cénac-Moncaut que crei, que dava la forma <dabescops> (d'a bèths còps)).

Parlem drin deu mot dens. Quan ei seguit per ua vocala, que's pronóncia [denz]: dens un moment [denz ỹ muˈmen]. Mes quan ei seguit d'ua consonanta, qu'avem un grop de tres consonantas, donc la prononciacion que's simplifica e dens que's pronóncia [den]: dens lo libe [den lo ˈliβe].

Au men sabut nat manuau d'aprentissatge deu gascon ne parle d'aqueths fenomèns de simplificacion de la prononciacion. Qu'ei de dòu har.

(1) Dab [e] meilèu que [ɛ] per'mor qu'ei pres per un sol mot, dab un sol accent tonic.

Uei, que volerí parlar deus parlars de la Cruesa: qu'ei un subjècte shens dobte mau conegut, au mensh hòra deu Lemosin, entermiei los qui s'interèssan a la lenga nosta. Au contra deu Bearn, anciana entitat politica lingüisticament gascona de l'ua part a l'auta (on se crotzan, per aquò, los tres sosdialèctes deu gascon), au contra de la Gasconha dont la definicion actuau ei la deu territòri on s'i parla gascon, la Cruesa qu'ei lingüisticament divèrsa e que i podem distinguir au mensh tres zònas (que podetz seguir l'expausat dab la mapa qui junhi ad aqueste article).

Au sud-oèst de la Cruesa, que parlan lemosin. Lo domeni deu lemosin en Cruesa que s'esten, grosso modo, a l'oèst de l'arriu Tarion (lo Taurion de la mapa) e au sud de la Gartempa. Lo lemosin de la Cruesa qu'a ua prononciacion diferenta de la deu lemosin parlat mei tau sud; per exemple, chaminque's pronóncia [ʃaˈmi] (e non [tʃaˈmi], [tsaˈmi] o [tsɒˈmi]); que disen mantél ([mãté]) o pél ([pe] (pèth) au lòc que las formas lemosinas majoritàrias e son manteu ([mãtœj], [mãtœ]) o peu.

Au nòrd de la Gartempa, que comença lo Creishent. L'airau deu Creishent que cobreish lo tèrç nòrd de la Cruesa e los sons parlars que presentan la caracteristica d'estar un barrejadís de trèits occitans e de trèits d'òil. Que n'èi dejà parlat ací, que i a pausa (http://diaperdia.centerblog.net/6487985-deu-daurat-a-vichei-lo-creishent-occitan). En Cruesa, qu'apèran marchés l'ensemble deus parlars deu Creishent que s'i parlan.

Dens l'encastre deu CNRS, qu'existeish un projècte d'estudis deus parlars deu Creishent; los lingüistas qui i tribalhan qu'asseguran, eths, que los parlars deu Creishent ne son pas ni occitans ni d'òil. Jo qu'ac voi (ja que ne sia pas çò qui disí en 2011): que son parlars qui, a fin e a mesura qui vatz de cap tau nòrd, e presentan de mei en mei de trèits deu francés (e deu berrichon, tanben), a tau punt que cau renonciar a'us escríver en grafia occitana classica e que d'eminents lingüistas occitans, com Ives Lavalada, e considèran que cau notar ua e finau dens los mots feminins, meilèu qu'ua a finau. Qu'ac voi, donc, que ne sian aqueths parlars ni occitans ni d'òil, a condicion de's brombar (e los deu CNRS n'ac desbromban pas briga) qu'èran parlars a l'origina occitans, lemosins a l'oèst e auvernhats a l'èst, qui recebón ua hòrta influéncia d'òil (berrichona e deu francés estandard), explicabla per duas rasons:

- la Marcha (lo comtat qui amassava, a l'Edat Mejana, lo territòri de la Cruesa actuau e lo nòrd de la Hauta Vinhana) n'estó pas jamei administrada en occitan: que passè dirèctament deu latin au francés, çò qui estó l'escadença d'ua influéncia francesa dorèca;

- d'auta part, la Marcha qu'èra ua region agricòla prauba, de tèrras pòc granivas, e hèra de paisans marchés que partivan tà París tà tribalhar maçons: qu'ei lo fenomèn deus maçons de la Cruesa, qui comencè a l'Edat Mejana dejà e qui durè dinc a las prumèras annadas deu sègle passat. Que se'n tornavan tot ivèrn, portant dab eths l'influéncia de la capitala, e que tornavan partir aus prumèrs dias deu primtemps.

Las medishas encausas que's pòden trobar en Borbonés, aus parçans de Montluçon e de Vichei. Los parlars deu Creishent que son pro fragmentats e que caleré distinguir mei d'un sosdomeni. A La Sotrane (La Souterraine), qu'an un parlar pròche deu deu Daurat (Le Dorat) en Hauta Vinhana; mei tà l'èst, n'èi pas podut trobar indicas suu nombre de parlars qui caleré distinguir. Qu'ac èi dit, los parlars deu Creishent que's constituín sus ua basa lemosina a l'oèst e auvernhata a l'èst, e d'auta part los trèits occitans que son mei nombrós au sud deu domeni, donc que podetz imaginar la variacion lingüistica qui i podem trebucar. Per aquò, se lo monde de Cruesa e vòlen taus parlars deu Creishent, un dia (un dia pròche: lo temps que prèssa), ua reconeishença oficiau, e prumèr un ensenhament, que calerà pensar a definir entad eths ua grafia englobanta. Lo CNRS ne se n'ocupa pas: lhèu n'ei pas lo son ròtle; e capvath la Cruesa que i a clubs de "patoès" (pas tots dens la zòna deu Creishent) qui semblan aluenhats de tota dinamica de reconquista. Per aquò, per n'aver parlat sus quauques fòrums cruesés ne soi pas segur que la poblacion e seré necessàriament ostila a un ensenhament d'aqueths parlars - e deus parlars de Cruesa en generau. E quau que sia lo punt de vista deu CNRS (qui ne's pretend pas substituir au monde de Cruesa, de tota manièra), qu'ei dens l'encastre de la Renavida occitana qui aqueths parlars auràn un aviéner, se'n deven aver un.

Que parlavi en alengant aqueste article de tres domenis lingüistics en Creusa: lo prumèr qu'ei donc lo lemosin; lo segond lo deu Creishent; e lo tresau qu'ei lo de l'auvernhat, qui's parla en un gran tèrç sud-èst deu departament, dab comunas com Lo Buçon (Aubusson), Falatin (Felletin), Alhun (Ahun), Charnalhas (Chénérailles), Ausança (Auzances), Cròc (Crocq). Aqueth parlar auvernhat de la Cruesa qu'ei hèra pròche deu qui's parla en Puèi de Doma.

Que podetz enténer aqueths parlars sus la pagina Atlas sonore des langues régionales:

- tau lemosin, qu'avetz lo parlar de Borgon Nuòu (Bourganeuf), dont la trasnscripcion n'ei pas satisfasenta (se me'n rapòrti a las òbras d'Ives Lavalada, qu'auré calut disant e non disent, mantél o non manteu: qui son formas mei meridionaus);

- l'exemple balhat tà Furçac (Fursac) qu'ei lo d'un parlar marchés on dominan los trèits occitans;

- tau marchés, que i ei tanben l'exemple de l'enregistrament hèit a Adrable (Azérables), dab mei de trèits d'òil;

- e tà fenir, tau parlar auvernhat, qu'avetz l'enregistrament hèit a Sanac (Sannat).

Pro de cruesés, au mensh de cruesés cultivats, qu'an consciéncia qu'au lor departament, tà esquematizar, que i a parlars occitans au sud e parlars qui an patit ua influéncia d'òil au nòrd. La question de la lenga pròpia deu departament qu'ei evocada de quan en quan dens la premsa locau (qu'ei a díser sus La Montagne, lo sol jornau locau, hòra ua edicion deu Populaire a La Sotrane, e d'un magazine, Le Marchois, comun a la Cruesa e au nòrd de la Hauta Vinhana), a prepaus d'un club de "patoès" o deu compte-rendut d'un libe o d'un encontre dab un autor. Esperem que lo Rectorat de Limòtges, qui s'ei engatjat per ua convencion signada dab l'ÒPLO a desvolopar l'auhèrta en ensenhament de l'occitan, ne desbrombarà pas la Cruesa.

Qu'ei ua concepcion partatjada per tot lo monde, o pòc se'n manca, que las particularitats foneticas deu gascon e's deverén au substrat suu quau e's constituí, e qu'aqueth substrat seré basco; fin finala, tad ac resumir en ua formula shòc, lo gascon que seré la forma de latin parlada peus bascos. Totun, un estudi rapide de daubuns fèits dens l'evolucion fonetica qui mia deu latin tau gascon, mes tanben tà las lengas romanicas, e la consideracion de la fonetica deu protobasco e de la genèsi deu basco modèrne (tot aquò qu'ei accessible a qui vòu estudiar la question seriosament e shens prejutjats) que mia a s'avisar qu'aquera concepcion non hè pas compte deus fèits. Que'vs liuri uei lo frut de la mia reflexion sus aqueth subjècte, tau com estó publicat suu men wiki de gramatica Wikigram.

L'origine des particularités phonétiques du gascon

Les particularités du gascon, du moins de ses particularités phonétiques, sont ordinairement mises sur le compte du substrat, c’est-à-dire que la langue parlée en Gascogne antérieurement à l’arrivée des Romains – c’est ce qu’on appelle le substrat – aurait exercé une influence telle qu’elle expliquerait l’évolution locale du latin vers ce qui devait devenir le gascon (1). Depuis César, nous savons que les peuples qui habitaient le territoire de ce qui devait devenir la Gascogne, les Aquitains, différaient des autres Gaulois par la langue, les coutumes et les lois (2).

Mais quelle langue parlaient les Aquitains? On estime généralement que leur langue s’identifiait au proto-basque, l’ancêtre du basque actuel: les Gascons seraient, pour ainsi dire, des Basques latinisés. Le linguiste Jacques Allières, entre autres, entendait démontrer cette thèse en donnant la liste de "traits par lesquels les parlers gascons se distinguent des parlers languedociens qui les bordent" (3).

1.Comparaison des évolutions phonétiques: le gascon, le basque, les langues ibéro-romanes

Encore conviendrait-il de comparer ces traits avec ceux que présente l’évolution phonétique des nombreux mots que le basque a empruntés au latin, mais aussi (ce qu’Allières ne fait pas) celle du latin à d’autres langues romanes, notamment celles proches du domaine gascon: les langues ibéro-romanes. Examinons donc l’évolution phonétique des emprunts latins en basque, et cherchons à chaque fois des évolutions semblables du latin aux langues ibéro-romanes (4) (5):

• F > p: le F latin aboutit en basque à l’occlusive bilabiale sourde [p]. Ex.: FAGU > pago "hêtre". Dans d’autres cas, comme FLORE > lore "fleur", on serait tenté de penser à une forme intermédiaire [hlore] suivie de la chute de l’aspiration, mais il est beaucoup plus probable que l’on ait eu l’évolution FLORE > [plore] > lore avec chute de l’occlusive devant la liquide (cf. infra). En fait, le F latin n’aboutit que rarement à h en basque, et parfois, de manière très marginale, sous l’influence du gascon (6). Par contre, on a F > h en castillan: FACERE > hacer "faire", et F > f en aragonais: FERRU fierro "fer". Les tenants de l'explication par le substrat proto-basque insistent pourtant sur le fait que celui-ci existait aussi au moins dans le haut-Aragon.

• En ce qui concerne l’évolution du LL latin, on ne le rencontre jamais en finale, le basque conservant toutes les voyelles finales du latin parlé. À l’intervocalique, ce LL aboutit à un [l] simple: CELLA > gela "chambre ", alors que le L simple latin aboutit, lui, à un [r]: VOLUNTATE > borondate "volonté". Le basque et le gascon présentent donc ici des évolutions opposées. Certes, ils ont en commun de maintenir l’opposition entre l simple et l géminée du latin, mais il en va de même dans les langues ibéro-romanes: HAC ILLU, HAC ILLA > aquell, aquella en catalan face à *VOLERE > voler; en castillan, cette opposition disparaît en finale (aquel) mais réapparaît à l’intervocalique (aquella) face à ALA > ala "aile "; le portugais résout d’une manière encore différente le problème, par l’évolution LL > [l] (aquele, aquela) et la chute de L intervocalique (VOLUNTATE > vontade), ce qui maintient ici aussi l’opposition l simple / l géminée du latin. D’autre part, Jean Bouzet nous apprend (7) qu’il existe au sud-ouest des Asturies une évolution LL intervocalique du latin > [ʧ]: BELLU > [ˈbeʧu], VALLE > [ˈbaʧe]. Voilà le pendant exact du TH gascon, que nous n’avions pas rencontré en basque, et que nous trouvons dans une partie du domaine de l’asturien, qui, que l'on sache, ne s'est pas formé sur un substrat proto-basque.

• La chute du N intervocalique des mots latins a bien lieu en basque: CORONA > koroa "couronne". Parfois, afin d’éviter un hiatus, elle aboutit à une aspiration: ANATE > ahate "canard", HONORE > ohore "honneur". Le portugais présente le même phénomène de chute du N intervocalique latin: lua "lune", coroa "couronne". Il s’agit en fait, comme pour le L, du maintien de l’opposition entre n simple et n géminée: on a PANNELLU > gc. panèth avec maintien du n, comme on a le basque enara "hirondelle", d’un proto-basque *eNala (8). Cette opposition est maintenue aussi en castillan et en catalan: le castillan a ainsi LANA > lana "laine" face à PANNU > paño "drap", le catalan LANA > llana face à PANNU > pany "pan de chemise".

• R initial > err en basque: REGE > errege "roi"; on a parfois R > arr, voire R > irr. Il s’agit, comme pour le gascon, d’un phénomène de prothèse vocalique devant r initial, mais le castillan et le catalan connaissent la même évolution, de façon moins systématique: RADICARI > arraigar "prendre racine".

• Les groupes MB et ND passent à m et n en basque: CONVITATU > [gombitatu] > gomitatu "convier", mais nous avons vu que le catalan, et partiellement le castillan, présentent la même évolution (voir [[1]]).

• Les groupes BR et TR du latin perdent leur r en basque comme en gascon, mais au-delà, en basque, ce sont de manière générale les groupes occlusive + liquide qui disparaissent, soit par insertion d’une voyelle entre l’occlusive et la liquide (LIBRU > liburu "livre"), soit, à l’initiale, par chute de l’occlusive (PLANU > lau "plaine"). En gascon ce phénomène se présente en syllabe post-tonique: LIBRU > libe. Or, le castillan et le portugais ne conservent pas non plus, à l’initiale, les groupes latins CL et PL: PLENU > castillan lleno, portugais cheio "plein", CLAVE > castillan llave, portugais chave "clé", alors que le gascon a pour seules formes plen, clau. Le castillan et le portugais sont donc au moins aussi proches sur ce point du basque que ne l'est le gascon, sans qu'on puisse expliquer cette évolution par un substrat proto-basque (difficilement envisageable pour le castillan, à exclure pour le portugais).

• Le phonème [v] n’existe ni en basque ni en gascon, mais il n’existe pas davantage en languedocien et en haut-auvergnat, ni, dans les langues ibéro-romanes, en aragonais, en castillan et en catalan (hormis en valencien). On le rencontre par contre en portugais. Par contre, le basque ne connaît pas la réalisation [w] des mots du latin parlé contenant un [β]: HABERE > abere "animal".

• Le l final ne se vocalise pas en basque. Il n’y a pas de mots en l final dans le lexique basque que cette langue ait emprunté au latin, mais on le constate pour les mots qui viennent du proto-basque: ahal "pouvoir" < *anal. Cette vocalisation du l final n’a lieu, d’ailleurs, dans aucune langue ibéro-romane.

Que conclure de cette comparaison entre quelques points de l’évolution phonétique qui mène du latin au gascon, et celle qui va du latin (mais aussi du proto-basque) au basque? Ce sont plus d'une fois les mêmes phonèmes, ou groupes de phonèmes, qui sont concernés, mais on constate chaque fois que des évolutions identiques ou analogues se rencontrent dans des langues ibéro-romanes. Ainsi, dans le premier cas (évolutions identiques), le troisième point concerne-t-il également le castillan, le quatrième point le castillan et le cinquième le catalan et le castillan; pour le second cas (évolutions analogues), le premier point rapproche le gascon du castillan davantage que du basque, le second point concerne à la fois le gascon, le basque, le castillan, le catalan et le portugais, et le septième point rapproche davantage le basque du castillan et du portugais que du gascon. Quant au sixième point (inexistence de [v]), il concerne à la fois le basque, le castillan, partiellement le catalan, l’aragonais, le gascon, le languedocien et le haut-auvergnat.

2.Datation des particularités phonétiques du gascon et substrat proto-basque

a)L'ancienneté des particularités phonétiques du gascon

Dans un article remarqué dans le petit monde des études gasconnes (9), Jean-Pierre Chambon et Yan Greub ont pu dater l'apparition des traits phonétiques distinctifs du gascon à "600 au plus tard", "le début de ce processus [remontant] au moins à la période wisigothique (ca 5e siècle)". Ce sont des dates extrêmement précoces. Toutefois, on est en droit de se demander pourquoi, si ces traits distinctifs sont dus au substrat proto-basque, il a fallu attendre cinq ou six siècles avant que ce dernier joue son rôle, alors même que l'usage du proto-basque, langue universelle de la population (mais laquelle ? Cf. infra) à la veille de la conquête romaine, devait se trouver au Ve siècle très déclinant du fait de la latinisation. Il y a plus: comment peut-on affirmer que le "substrat proto-basque" peut expliquer, par exemple, la chute du n intervocalique en gascon, alors que ce n n'était sans doute pas encore tombé en proto-basque (10) ?

b)Quelle action du "substrat proto-basque" ?

En outre, l'explication des traits distinctifs du gascon par le substrat proto-basque fait une impasse majeure sur la sociolonguistique: au lendemain de la conquête romaine, il s'est établi une diglossie entre le latin et la langue propre des Aquitains, le latin étant la langue haute, la langue propre la langue basse. On voit mal comment des évolutions phonétiques se produisant dans la langue basse auraient gagné la langue haute alors que celle-ci avait, de plus, en faveur de sa stabilité de pouvoir s'appuyer sur un écrit littéraire et administratif.

c)Basque, proto-basque et aquitain

Par ailleurs, c'est aller bien vite en besogne que de décréter un substrat proto-basque pour le gascon. S'il est indéniable que la langue des Aquitains, telle qu'on la connaît dans les inscriptions, est apparentée au basque actuel, les dialectes basques d'aujourd'hui ne remontent pas aux idiomes qui étaient parlés en Biscaye, en Gipuzkoa ou au Labourd avant la conquête romaine (11), mais à une langue commune qu'auraient diffusée les Vascons de Navarre, au Ve et VIe siècle, par le biais de leur domination politique sur l'espace constitué aujourd'hui par le Pays basque - la chose restant douteuse pour la plus grande partie de la Gascogne (12). Seul l'ancêtre de cette langue, parlé dans les derniers siècles de l'Antiquité, mérite stricto sensu le nom de proto-basque. Cette langue était donc parlée par les Vascons, sur leur territoire, la Navarre. Il n'y a donc pas de "substrat proto-basque" pour le gascon, mais un "substrat aquitain" qui n'explique pas grand-chose, comme nous l'avons montré.

3.Conclusion

Dans l'évolution phonétique qui mène, d'une part, du latin au gascon, et de l'autre, du proto-basque (emprunts au latin inclus) au basque, ce sont les mêmes phonèmes, ou groupes de phonèmes, qui sont concernés, mais on constate chaque fois que des évolutions identiques ou analogues se rencontrent dans une ou plusieurs langues ibéro-romanes.

L'action d'un substrat "proto-basque" étant écartée et celle d'une parenté entre celui-ci et l'ibère ayant été rejetée depuis longtemps par les savants, il faut y voir sans doute l'activation de tendances existantes dans le latin parlé en Hispanie et en Novempopulanie à la fin du Bas-Empire romain et au premier siècle du Moyen Âge, dans un contexte politique assez troublé pour que la régionalisation de la langue de Rome ait pu s'accentuer. Il n'est guère possible d'évoquer l'influence, après des siècles de romanisation, de substrats au demeurant très divers dans la zone concernée, d'autant plus que certaines des évolutions phonétiques constatées ont leur pendant dans le passage du latin au sarde (13).

1) Il faut toutefois avoir présent à l’esprit que Martin-Dietrich Glessgen, qui est l’une des plus hautes autorités de la linguistique romane actuelle, rappelle que "cette théorie suppose une forte régionalisation du latin parlé par contacts linguistiques" et estime qu’il est "possible que les substrats aient eu une action sur la régionalisation du latin [et partant sur la physionomie des langues romanes qui en sont issues], mais une telle supposition reste hypothétique et peu probable" (Linguistique romane, Paris, Armand Colin, 2007, p. 312).

(2) Il nous l’apprend dès les premières phrases de la Guerre des Gaules.

(3) dans son ouvrage Les Basques publié dans la collection Que sais-je. Il n'est pas question ici de nier l'érudition d'Allières tant concernant le gascon que le basque.

(4) Il convient de signaler que l'évolution phonétique qui mène de ces emprunts latins aux mots basques actuels se retrouve dans les mots basques ne remontant pas à un étymon latin: autrement dit, le proto-basque, tel qu'il a été reconstitué par les savants d'outre-Bidassoa, comportait des n intervocaliques, par exemple, et ce n'est que lors du passage du proto-basque au basque proprement dit que ces n sont tombés.

(5 les langues ibéro-romanes: l'aragonais, l'asturien, le castillan et le portugais-galicien, voire le catalan si on ne reconnaît pas l'existence d'un groupe occitano-roman.

(6) C’est par l’influence du gascon que l’on peut expliquer une forme comme auher, forme souletine de alfer / alper "paresseux". On sait que le souletin est un dialecte basque très influencé par le gascon.

(7) dans un compte-rendu du livre de Gehrard Rolhfs, Le gascon, publié dans Bulletin hispanique, tome 39, n°1, 1937, p. 83.

(8) Le symbole N représente un n "fort".

(9) Notes sur l'âge du (proto)gascon, in Revue des langues romanes, 2002.

(10) Voir Aitzineuskara. Si [n] intervocalique était tombé dès le Ve siècle, voire auparavant, comment une forme comme ''Cestona'' (nom castillan de la localité de Zestoa) aurait-elle pu parvenir jusqu'à nous ? Par contre, on peut affirmer que le passage de F > [h] est due au substrat aquitain, puisque selon toute vraisemblance, l'aquitain ne connaissait pas le [h], le proto-basque stricto sensu non plus. Hors de la frange la plus romanisée, les indigènes ont adapté ce phonème à leur façon: [h] en gascon, [p] et parfois [h] en basque.

(11) Voir à ce sujet, par exemple, la page Sobre el origen de los dialectos del euskara

(12) Luis Núñez Astrain, El euskera arcaico, extensión y parentescos, Txalaparta, 2004.

(13) Par exemple, l géminé passe à [ɖɖ] en sarde et dans plusieurs dialectes italiques. Or, [ɖɖ ] est le premier stade, selon Chambon et Greub, de l'évolution qui mène à [c] ou à [tʃ] (et à [ɾ] entre deux voyelles). Autre exemple: le latin RIDERE passe à arriede ou arriere en sarde

De quan en quan, dens lo demiei estret deus neolocutors qui practican la lenga nosta, que s'i tròba monde, joens mei que mei, qui disen que caleré "modernizar" la lenga nosta.

Modernizar lo gascon, modernizar l'occitan ? Se s'ageish d'estar conscients que lo gascon ac pòt e ac deu díser tot deu monde de uei lo dia, que soi d'acòrd en plen. Lo gascon que's deu apoderar de tot lo lexic de las sciéncias, de la comunicacion de massa e de las tecnologias navèras e pas tan navèras. Lo gascon que deu tiéner lo vocabulari de la psicanalisi tà parlar de las neuròsis, lo vocabulari de la fisica e de la quimia tà devisar de las particulas elementàrias, de la basicitat o de l'aciditatdeus compausats quimics; en gascon que devem estar capables, au mens los qui avem ahar dab l'Internet, d'explicar qu'ei un servidor, o que ua adreça corric e's compausa d'un nom, d'ua arròba, d'un nom de domeni e d'ua extension; per segur, los mots de totas las sciéncias, de totas las tecnicas, que son autan gascons com los mots qui son dens la lenga nosta despuish sègles; e se, daubuns, lo gascon ne'us a pas, que'us deu inventar en recorrent a arraditz latinas e grècas, o, quan n'ei pas possible, creà'us en s'inspirant deu nom en d'autas lengas, o emprontà'us a las autas lengas romanicas: lo catalan, lo castelhan, l'italian, lo portugués e fin finala lo francés.

Mes n'ei pas aquò qui entenen per modernizar la lenga lo monde a qui pensavi en aviant aqueste article; non, ja que n'ac gausen pas díser plan e clar, que tròban lo gascon (l'occitan en generau: per segur n'ei pas aquera ua actitud qui s'arrèste a la Garona) tròp complicat. Que vòlen parlà'u, que son d'acòrd entà l'escríver, a condicion... que's semble lo mei possible au francés ! Atau, çò qui apèran modernizacion de la lenga nosta n'ei arren mei que la soa francizacion. D'autes còps, metiam abans la darrèra guèrra, non s'i disè pas com eths e volerén díser? Qu'ei vielhèr! Que cau modernizar, qu'ei a díser arrevirar lo francés mot per mot.

Atau, non i a guaire sus Facebook ua intervienenta qu'explicava a quauqu'un qui l'ac demandava que Cap d'An qu'èra lo "*prumèr de l'an"; e la conversacion que's perseguiva en parlant deu *purmèr de l'an("Qu'ei mei modèrne de díser atau, totun" c'explicava quauqu'un). Mes qu'ei faus! *Prumèr de l'an n'existeish pas en lenga nosta; e se devem explicar a quauqu'un qui n'ac compren pas qué vòu díser Cap d'An, l'explic que deu estar "lo prumèr de genèr" o "lo prumèr dia de l'an", mes non un calc servil d'ua expression francesa! Que digan çò que digan, que pensen çò qui pensen, ne i a pas nada "modernitat" a calcar (a arrevirar mot per mot) lo francés en gascon! Se mots o locucions que i a e pòden paréisher esquèrras (dificilas), que las cau explicar en gascon, mes en un gascon corrècte; e se n'ei pas possible, serví's deu francés (o d'ua auta lenga) entad ac har que serà miélher que de crear sembla-locucions gasconas qui desfàcian la lenga nosta!

Que n'ei tot parièr de la prononciacion: un dia, sus un fòrum, ua intervienenta provençala (mes que seré poduda estar de quina region qu'estosse) que trobava tròp complicat de prononciar [e] en un mot com gojateta e que reclamava ua "modernizacion" de la prononciacion qui'u permetosse de prononciar [ɛ] (com se s'escrivè *gojatèta). Que se'n tornava a prononciar com en francés, per'mor qu'ei [ɛ] qui prononciam en francés dens los mots en -ette. Ne sèi pas se n'èra conscienta; bahida non. Lo men avís, se'u voletz, qu'ei que cau estar enqüèra mei intransigents sus la prononciacion, per'mor s'ei aisit de cambiar un mot en per un aute un còp qui ns'èm avisats que lo qui emplegam ne convien pas, n'ei pas per venciva autant aisit de rectificar ua prononciacion maishanta.

Daubuns que's pensaràn bessè: las lengas qu'evolucionan! Qu'evolucionan, se voletz, mes per ua evolucion naturau qui ei lo frut de la practica comuna deus locutors; ne s'i a pas jamei vist ua lenga evolucionar (hòra l'introduccion de vocables tecnics e scientifics) per decret de qui que sia, en especiau per çò qui ei de la soa prononciacion! E en realitat, l'evolucion d'ua lenga dominada que's hè sovent per empront a la lenga dominanta, e qu'ei exactament çò qui prepausan... Daubuns que van mei enlà e qu'afirman qu'ua lenga dominada n'a pas nada evolucion pròpia: que segueish l'evolucion de la lenga dominanta. E qu'an bahida ua part de vertat.

Qu'an hèra de meriti los joens (e los qui ne'n son pas tant) qui decideishen un dia de parlar, o tornar parlar, la lenga nosta, per'mor que tot dens la nosta societat que'us ahisca a non pas s'encuentar deu gascon. Qu'ei un maishant servici a'us har (e a har au gascon), de'us har créder que lo gascon e's pòt apréner en trenta o quaranta òras, com ac disè non i guaire un politic occitanista qui s'imagina de poder parlar peus pedagògues e peus lingüistas. Lo camin de l'aprenedissatge de la lenga nosta, qué cadun e'u se causesca; mes tà qui vòu parlar lo gascon autan plan com lo francés e aténher lo bilingüisme perfèit o au mensh apressar-se'n, lo camin qu'ei autan reboishut com tà tota auta lenga, e los qui parlaràn de la necessitat de modernizar la lenga, sovent, se vs'i avisatz, que seràn los qui disen tots los tèrmis scientifics e tecnics en français dans le texte au miei de la loa conversacion gascona!